بررسی قاعده الواحد از دیدگاه علیقلی‌بن‌قرچغای‌خان
محورهای موضوعی : پیوند اندیشۀ فیلسوفان و مکاتب فلسفی با زمانه و شرایط اجتماعی و فکریمنصور نصیری 1 , یوسف دانشور نیلو 2 , مهدی عسگری 3 *
1 - دانشگاه تهران
2 - موسسه امام خمینی
3 - دانشگاه ادیان و مذاهب
کلید واژه: الواحد صدور علیقلی‌بن‌قرچغای‌خان صادر اول سنخیت,
چکیده مقاله :
قاعدة الواحد در تاریخ تفکر اسلامی همواره مورد توجه فیلسوفان و متكلمان بوده است؛ عده‌‌يي به اثبات این قاعده و گروهي به نقد و رد آن همت گماشته‌اند. یکی از فیلسوفانی که به نقد این قاعده پرداخته علیقلی‌بن‌قرچغای‌خان ترکمانی، از شاگردان ملارجبعلی تبریزی است. او ابتدا سه برهان در اثبات قاعده از ابن‌سینا نقل كرده و سپس به بررسي و نقد آنها پرداخته است؛ برهان چهارمي نيز خود به اين براهين افزوده است. بعقيدة وي نکتة کلیديی که در این برهانها نادیده گرفته شده، علم و نحوة ارتباط آن با ذات واجب‌الوجود است. ذات بسیط واجب عین علم به ماهیات است و ذاتی که به خود و به ماسوای خود علم و قدرت دارد و این علم عین ذات اوست، میتواند کثیر صادر کند. این نوشتار با روش تحقیق و نقد روش تاریخی و عقلی به تبیین و بررسي و نقد نظر اين فیلسوف گمنام مهم عصر صفوی دربارة قاعدة الواحد ميپردازد. بررسي نشان ميدهد که هرچند او تا حدودی توانسته برهانهای ابن‌سینا را واكاوي كند اما نگاه او جامع نبوده است.
The al-Wahid principle has been constantly drawing attention from Muslim philosophers and theologians throughout the history of Islamic thought, while some have sought to substantiate this principle and some others have attempted to criticize and reject it. It was not only theologians who challenged the principle, it also did not sit well with some philosophers who were critical of it. One of these philosophers was Aliquli Bin Qarachghai Khan Torkamani, a Safavid era philosopher and pupil to Mulla Rajabali Tabrizi. He challenges Ibn Sina’s arguments for the al-Wahid, believing that if we consider the Necessary Existent as a pure simple entity that is aware of oneself and others and is also able to create others, then, knowing that knowledge and power are identical with His essence, we can say that the emanation of the multiple from the Necessary Existent will not require existence of multiple aspects within Him. Accordingly, we can accept the emanation of the multiple from the one. In this article we undertake an explication and critique of Aliquli Bin Qarachghai Khan’s view of the al-Wahid principle. In brief, this article argues that although to some degree his critiques of Ibn Sina’s proofs are successful, he fails to take an all-inclusive approach to the issue.
آقابزرگ تهرانى، محمدمحسن (1430ق) طبقات أعلام الشيعة، بيروت: دار إحياء التراث العربي.
آمدی، سیفالدین (1424ق) أبکار الأفکار فی أصول الدین، تحقیق و تعلیق احمد فرید المزیدی، بیروت: دارالکتب العلمية.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1363) المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1371) المباحثات، توضیح و مقدمه محسن بیدارفر، قم: بیدار.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1379) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح محمدتقی دانشپژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1375) الإشارات و التنبیهات مع المحاکمات، قم: نشر البلاغة.
امین، محسن (1403ق) اعیان الشیعه، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
ایجی، قاضی عضدالدین (1419ق) شرح المواقف، تصحیح عمر الدمیاطی، بیروت: دارالکتب العلمية.
پارسایی، جواد (1391) «تبیین رابطه قاعدة الواحد با قاعدة بسیط الحقيقة در فلسفة اسلامی»، حکمت رضوی، شمارة 27و 26.
تبریزی، ملارجبعلی (1386) الاصل الاصیل، تصحیح و مقدمه عزیز جوانپور هروی و حسن اکبری بیرق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
خادمی، حمیدرضا؛ عسگری، مهدی (1396) «بررسی پیشینة یونانی قاعدة الواحد و چگونگی انتقال و نقد آن در فلسفة اسلامی»، الهیات تطبیقی، شمارة 18.
سجادی، سیدجعفر (1373) فرهنگ معارف اسلامی، تهران: دانشگاه تهران.
صولتی، یحیی (1394) «چگونگی صدور کثرت از وحدت بر مبنای قاعدة الواحد در نزد ابن‌سینا و سهروردی»، حکمت و فلسفه، شمارة 1.
فارابی، ابونصر (1995م) آراء اهل المدينة الفاضلة و مضاداتها، تقدیم و تعلیق علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
فارابی، ابونصر (2008م) رسائل الفارابی، تحقیق موفق فوزی الجبر، دمشق: دارالینابیع.
رازی، فخرالدین (1411ق) المباحث المشرقیه فی علم الالهیات و الطبیعیات، قم: بیدار.
فلوطین (1366) مجموعه آثار، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
قرچغای‌خان، علیقلی (1377) احیای حکمت، تصحیح و تحقیق فاطمه فنا؛ مقدمة غلامحسین ابراهیمی دینانی، تهران: دفتر میراث مکتوب.
لاهیجی، عبدالرزاق (1429ق) شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، تحقیق اکبر اسد علی‌زاده، با مقدمة جعفر سبحانی، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
مقداد، فاضل بن عبدالله (1405 ق) ارشاد الطالبين الي نهج المسترشدين، قم: كتابخانه آيت‌الله مرعشي نجفي.
یثربی، سیدیحیی (1384) «نقدی بر قاعدة الواحد و اصل سنخیت»، نقد و نظر، شماره 38و 37.