مطالعۀ آراء فارابی و دکارت درباب زیبایی در موسیقی با تأكيد بر ملايمت و ناملايمت فواصل بين نغمات
محورهای موضوعی : مطالعات تطبیقی تاریخ فلسفه
محمدصالح براتعلي
1
,
فريده آفرين
2
*
1 - دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه پژوهش هنر، دانشکدة هنر، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران
2 - دانشیار گروه پژوهش هنر، دانشکدة هنر، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران
کلید واژه: فارابی, دکارت, ملايمت, ناملايمت, فواصل موسيقيايي, زیبايي,
چکیده مقاله :
این پژوهش به مطالعۀ آراء فارابی و دکارت درباب زیبایی در موسیقی و نحوة تأكيد بر ملايمت و ناملايمت فواصل بين نغمات و توضيح دريافت آن توسط مخاطب میپردازد. روش مطالعۀ داده‌ها، توصيف و تحلیل، و مقايسۀ آراء دو متفكر بر محور زيبايي در موسيقي بوده است. نتایج این پژوهش نشان میدهد که فارابی و دکارت با توجه به داشتن وجه اشتراک در استفاده از فلسفة یونان بمثابه مبنای فکری و ریاضیات بمنزلة روش کار، همخوانی اصوات با احساسات طبیعی انسان را عامل زیبایی موسیقی میدانند؛ هرچند در تعریف معیارهای این اصل بشکلی متمایز عمل کردهاند. این موضوع در سنجش ملایمت فواصل، بیشتر هویدا میشود. وجه تمايز آنها اينست كه فارابي علاوه بر منظر فرماليستي به زيبايي در موسيقي، به ادراک زیبایی توسط مخاطب نیز توجه ميكند. رویکرد او به موسیقی اجتماع‌محور است. فارابي ادراك زيبايي را یاریدهندة انسان و جامعة مدنی، برای رسیدن به سعادت میشمارد. اما نگاه دکارت فردمحور است و غایت لذت بردن از موسیقی را صرفاً سرخوشی میداند. اتکای دکارت به ریاضیات موجب شد پس از تأیید ناملايمتِ فاصلة چهارم در اقتران، که فارابی نیز به آن اذعان داشت، ملایمت دو فاصلة سوم و ششم را برای نخستین‌بار پیشنهاد دهد. اما از طرفی، دیدگاه متمرکز بر محاسبات وي باعث شد در معرفی ملایمتِ ترتیبها، نتواند پیشنهادی ارائه کند که آهنگسازان و موسیقیدانان از آن استقبال كنند. برخلاف او، فارابی با اتکا بر تجربه در حوزة عملی موسیقی، ترتیبهایی را تعریف کرد که از خواص ملودیک بیشتری برخوردار بودند.
This study investigates the views of Fārābī and Descartes regarding beauty in music and the quality of emphasizing the consonance and dissonance of intervals between notes and their perception by listeners. In order to compare their views around beauty in music, the authors have adopted a descriptive-analytic method. The findings of the study indicate that both of them, while commonly focusing on Greek philosophy as the foundation of their philosophical and mathematical endeavors, believe that the harmony between sounds and Man’s natural feelings underlies the sense of beauty in music. However, they have defined the criterion for this principle differently. The main difference between them is that Fārābī, in addition to his formalist approach to beauty in music, also pays attention to its perception by listeners. In fact, he follows a social approach to music. He maintains that the perception of beauty helps Man and civil society to attain happiness. Nevertheless, Descartes follows an individualistic approach and believes that the ultimate end of listening to music is utter joy. His reliance on mathematics led him to propose the consonance of the third and sixth intervals for the first time after confirming the dissonance of the fourth interval in contiguity, which Fārābī also agreed with. On the other hand, Descartes’ mathematical view prevented him from making any suggestion regarding the introduction of the consonance of arrangements so that composers and musicians would appreciate it. Unlike him, Fārābī, based on his own practical experience in the field of music, introduced some arrangement of notes that enjoy more melodic features.
آزاده¬فر، محمدرضا (1395) موسیقی در فلسفه و عرفان؛ یک مقدمه کوتاه، تهران: نشر مرکز.
ابن¬ندیم، محمد بن اسحاق (1381) الفهرست، ترجمة محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر.
ارسطو (1385) اخلاق نیکوماخوس، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
برکشلی، مهدی (1354) «درجات ملایمت فواصل موسیقی از نظر فارابی»، خرد و کوشش، شمارة 16، ص133ـ106.
برکشلی، مهدی (1357) اندیشه¬های علمی فارابی دربارة موسیقی؛ مجموعه سخنرانیهای مهدی برکشلی، تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران.
پورحسن، قاسم (1397) خوانشی نو از فلسفه فارابی؛ گسست بنیادین معرفتی از سنت یونانی، تهران: نقد فرهنگ.
جلالیان، سمیه؛ کشاورز افشار، مهدی (1396) «نقش اجتماعی و سیاسی هنر در مدینة فاضله فارابی با توجه به مفهوم سعادت» فصلنامه الهیات هنر، شمارة 9، ص108ـ89.
جمیلی، رشید (1391) نهضت ترجمه در شرق جهان اسلام؛ در قرن سوم و چهارم هجری، ترجمة صادق آئینه¬وند، تهران: سمت.
حبیبی، محسن؛ موسوی، سیدمحسن (1399) «تبیین نگرش غایتمدارانۀ فارابی نسبت به موسیقی»، تاریخ فلسفه، شمارة 3، ص132ـ111.
دکارت، رنه (1376) اصول فلسفه، ترجمة منوچهر صانعی دره¬بیدی، تهران: الهدی.
رحمانیان، آرین (1390) فلاسفه و موسیقی، تهران: مؤسسه¬ متن.
رحمانیان، آرین (1397) فلاسفه شرق و موسیقی، تهران: نای و نی.
ژیلسون، اتین (1390) نقد تفکر فلسفی غرب؛ از قرون وسطی تا اوایل قرن بیستم، ترجمة احمد احمدی، تهران: سمت.
شارپ، آر. ا. (1399) درآمدی بر فلسفه¬ موسیقی، ترجمة حسن خیاطی، تهران: بان.
صدرزاده، مهرنوش (1381) «رساله موسیقی دکارت»، نشریه فرهنگ، شمارة 41و42، ص276ـ267.
فارابی، ابونصر (1361) اندیشه¬های اهل مدینه فاضله، ترجمه و تحشیة سیدجعفر سجادی، تهران: طهوری.
فارابی، ابونصر (1381) احصاء العلوم، ترجمة حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
فارابی، ابونصر (1392) کتاب الموسیقی الکبیر، ترجمه و شرح مهدی برکشلی، تهران: سروش.
گورمن، پیتر (1367) سرگذشت فیثاغورث، ترجمة پرویز حکیم هاشمی، تهران: نشر مرکز.
مفتونی، نادیا (1391) «تبیین جایگاه هنرمند در فلسفه سیاسی فارابی»، در پورحسن، قاسم (به‌اهتمام). فارابی و تأسیس فلسفه اسلامی؛ مجموعه مقالات منتخب همایش فارابی، زیر نظر سیدمحمد خامنه¬ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ص480ـ467.
موسوی، سیدمحسن (1397) فلسفۀ موسیقی فارابی، پایان¬نامة کارشناسی ارشد فلسفة هنر، دانشکدة ادبیات فارسی و زبانهای خارجی، دانشگاه علامه طباطبایی.
موسوی، سیدمحسن (1401) درآمدی بر فلسفه موسیقی فارابی، قم: بوستان کتاب.
Augst, B. (1965). Descartes's Compendium on Music. Journal of the History of Ideas, vol. 26, no. 1, pp. 119-132; DOI: 10.2307/2708403.
Castro, T. L. (2019). Descartes and Music: The Relevance for Cartesianism. 4th Annual International Conference on Philosophy, 27-30 May, Athens, Greece: Abstract Book.
Crocker, R. L. (1964). Pythagorean Mathematics and Music. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, vol. 22, no. 3, pp. 325-335; DOI: 10.2307/427236.
Descartes, R. (1653). Excellent Compendium of Musick. Trans. by Lord Brouncker. London: T. Harper.
Locke, A. W. (1935). Descartes and Seventeenth-Century Music. The Musical Quarterly, vol. XXI, no. 4, pp. 423-431; DOI: 10.1093/mq/XXI.4.423.
Mahdi, M. S. (1971). Al-Farabi, Abu Nasr Muhammad Ibn Muhammad Ibn Tarkhan Ibn Awzalagh. Dictionary of Scientific Biography. Ed. by Charles Coulston Gillispie. New York: Scribner.
Mahdi, M. S. (2001). Al-Farabi and the Foundation of Islamic Political Philosophy. Chicago & Londen: The University of Chicago Press.
Shehadi, F. (1995). Philosophies of Music in Medieval Islam. Köln: E. J. Brill.
Ünlü, M. M. (2020). Reflection of Aesthetic in the Idea of Descartes. International Journal of Social, Political and Economic Research, vol. 7, no. 2, pp. 394-402; DOI: 10.46291/IJOSPERvol7iss2pp394-402.