ريشه‌هاي افلاطوني و ارسطويي مفهوم زمان در فلسفة اسلامي
محورهای موضوعی : مطالعات تطبیقی تاریخ فلسفهسید محمد موسوی بایگی 1 , محمد امین افضل زاده 2 *
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
2 - دانش‌آموخته حوزه علمیه، مشهد، ایران
کلید واژه: زمان, سکون, حرکت, حرکت توسطیّه, حرکت قطعیّه, افلاطون, ارسطو,
چکیده مقاله :
«زمان» از مهمترین ویژگیهای عالم ماده است که شناخت حقیقت آن همواره مورد توجه فلاسفه بوده است. سادگی ظاهری فهم زمان و مشکل بودن تبیین آن، موجب اختلاف بين فلاسفه در تعریف آن شده است. فلاسفۀ اسلامی نیز در اینباره اختلاف‌نظر دارند که ریشۀ این اختلاف، به تعاریف متفاوت افلاطون و ارسطو از زمان برمیگردد. افلاطون زمان را جوهری قائم به نفس و ذاتاً مستقل تعریف کرده که صورت تفصیلی عالم مُثل است. از نظر ارسطو نيز زمان، عدد حرکت از جنبه تقدّم و تأخری است که با هم جمع نمیشوند. فلاسفة اسلامی با حکم به تباین این دو تعریف، معمولاً متمایل به یکی از این‌دو تعریف بوده و سعی کردهاند به تشکیکهای دیدگاه مختار خود پاسخ دهند و اتقان تعریف مقابل را نفی نمایند. فیلسوفانی مانند ابن‌رشد، ابن‌سینا و سهروردی به تعریف ارسطو و در مقابل، زکریای رازی و فخر رازی به تعریف افلاطون از زمان گرایش داشتهاند. اما تلاش برای متقابل نشان دادن تعاریف افلاطونی و ارسطویی از زمان موجّه نیست، زیرا از نظر هر دو فیلسوف، اگرچه زمان متفاوت از حرکت است، اما وجود آنها از هم جدايي‌ناپذير است، بطوریکه فهم هر یک وابسته به فهم دیگری است. بر همين اساس، هدف نوشتار حاضر اينست که اولاً، با تبیین نظر افلاطون روشن سازد که نظر وی با نظر ارسطو در تقابل نیست و ثانیاً، تأثیر دیدگاه آنها میان فلاسفۀ مسلمان را نشان دهد.
Time is one of the most important features of the world of matter, and the knowledge of which has always attracted the attention of philosophers. The simplicity of perception of time and the difficulty of its explanation have resulted in some disagreements among philosophers concerning its definition. Islamic philosophers are no exception in this regard, and the roots of their disagreements go back to Plato’s and Aristotle’s different definitions of time. Plato defined time as a self-subsistent and essentially independent substance that is a differentiated form of the world of Ideas. In Aristotle’s view, time represents the number of motion from its priority and posteriority aspects, which cannot be gathered with each other. While acknowledging the difference between these two definitions, Islamic philosophers have usually chosen one of these definitions and tried to respond to the suspicions about their selected definition and reject the arguments in favor of the opposing one. Some philosophers such as Ibn Rushd, Ibn Sīnā, and Suhrawardī adopted Aristotle’s definition, while Zakarīyyā Rāzī and Fakhr al-Dīn Rāzī advocated Plato’s definition. Nevertheless, no effort as to demonstrating the contrast between Aristotelean and Platonic definitions of time is justified because both philosophers believe that although time is different from motion, their existences are inseparable from each other. In other words, the perception of one depends on the perception of the other. accordingly, the present paper, while clarifying Plato’s view, initially intends to explain that it is not in contrast to Aristotle’s view and, secondly, aims to demonstrate the effects of their view on those of Muslim philosophers.
آشتیانی، سیدجلاالدین (بی‌تا) مقدمه اصول المعارف، بیجا.
ابن‌رشد (1377) تلخیص کتاب مابعدالطبیعه، تهران: حکمت.
ابن‌سینا (1360) فن سماع طبیعی، ترجمۀ محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر.
ابن‌سینا (1364) النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا (1395ق) الشفا (طبیعیات)، قاهره: دار الكتب العربی.
ابن‌سینا (۱۴۰۳ق) الاشارات و التنبیهات، بهمراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی و شرح الشرح قطب‌الدین رازی، قم: نشر البلاغه.
ابن‌سینا (1980م) عیون الحکمه، بیروت: دار القلم.
ابن‌کمونه، سعد بن‌منصور (1402ق) الجدید فی الحکمة، بغداد: جامعة بغداد.
احسانی، آصف (1395) «نسبت حرکت و زمان در فلسفه ابن‌سینا و ملاصدرا»، حکمت اسراء، شمارۀ 27، ص39ـ17.
اخوان الصفاء (1412ق) رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، بیروت: دار الاسلامی.
اردکانی، احمد بن‌محمد (1375) مرآت الاکوان؛ تحریر شرح الهدايه الأثيريه لصدرالمتألهين، تهران: میراث مکتوب.
ارسطو (1363) طبیعیات، ترجمۀ مهدی فرشاد، تهران: امیرکبیر.
ارسطو (1958م) طالیس؛ المعلم الاول، تحقیق ماجد فخری، بیروت: مکتبة الکاثولیکیة.
ارسطو (1964م) الطبیعه، ترجمه اسحاق بن حنین، تحقیق عبدالرحمن البدوی، قاهره: دار القومیة لطباعة و النشر.
افلاطون (بی‌تا) دوره آثار افلاطون، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
انصاری شیرازی، یحیی (1392) دروس شرح منظومه، ج3، قم: بوستان کتاب.
بدوی، عبدالرحمن (1944م) افلاطون، مصر: مکتبة نهضة المصریة.
بغدادی، ابوالبرکات (1373) المعتبر فی الحکمة، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
بهمنیار (1375) التحصیل، تهران: دانشگاه تهران.
پورجبار جاهد، بهروز (1385) «نظریه زمان»، فصلنامه علامه، شمارۀ 10، ص116ـ91.
توحیدی، ابوحیان (1929م) المقابسات، مصر: مکتب البحاریة.
خواجوئى، ملااسماعيل (1381) سبع رسائل، تهران: میراث مکتوب.
زکریا رازی، محمد بن‌زکریا (2005م) رسائل فلسفی، تحقیق پل کراوس، دمشق: بدایات.
سبزواری، ملاهادی (1375) شرح منظومه، تهران: حکمت.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهرزوری، شمس‌الدین (1383) رسائل الشجرة الهیة، تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.
شیخ شجاعی، عباس (1380) «مطالعة تطبیقی زمان از منظر ارسطو و حکمت متعالیه»، خردنامه صدرا، شمارة 45، ص40ـ32.
شیرازی، قطب‌الدین (1369) درة التاج، تهران: حکمت.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1383) اجوبة المسائل النصیریه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
العاتی، ابراهیم (1413ق) الزمان فی الفکر الاسلامی، بیروت: دار المنتخب العربی.
علوی، احمد بن‌زین‌العابدین (1367) شرح کتاب القبسات، تهران: موسسة مطالعات اسلامی.
فارابی، ابونصر (بی‌تا) الجمع بین رأیی الحکیمین، تهران: الزهراء.
فخر رازی، محمد بن‌عمر (1373) شرح عیون الحکمه، تهران: مؤسسة الصادق(ع).
فخر رازی، محمد بن‌عمر (1411ق) المباحث المشرقية فى علم الالهيات و الطبيعيات، قم: بیدار.
کاپلستون، فردریک چارلز (1380) تاریخ فلسفه، ج1: یونان و روم، ترجمۀ سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: سروش.
کندی، یعقوب بن اسحاق (بی‌تا) رسائل الفلسفیه، قاهره: دار الفکر العربی.
گاتری، دبلیو. کی. سی. (بی‌تا) افلاطون؛ لذت، آفرینش جهان، ترجمۀ حسن فتحی، تهران: فکر روز.
گمپرتس، تئودور (1375) متفکران یونانى، ترجمۀ محمدحسن لطفى، تهران: خوارزمى.
ملاصدرا (1382) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1 و 3، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1422ق) شرح هدایة الأثیریة، بیروت: موسسه تاریخ العربی.
میرداماد (1367) قبسات، تهران: دانشگاه تهران.
میرداماد (1385) مجموعه مصنفات، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
ناجی اصفهانی، حامد (1390) «بررسی مسئلة زمان از نظر حکیمان مسلمان»، فصلنامه تخصصی فلسفه و کلام، شمارة 8، ص93ـ77.