جايگاه و زمانة ملامحمدکاظم هزارجریبی در تاريخ علوم عقلی؛ با تاکید بر محتویات نسخ خطی پیرامون خداشناسی
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدیدعلی قنبریان 1 * , عباس بخشنده بالی 2
1 - دانشگاه تهران
2 - الهیات و معارف اسلامی
کلید واژه: ملامحمدکاظم هزارجریبی ایمان وجود خدا صفات خدا شبهات دینی,
چکیده مقاله :
یکی از اندیشمندان مذهبی شیعه که جایگاه علمیش کمتر مورد بررسی قرار گرفته، ملامحمدکاظم هزارجریبی استرآبادی (متوفای 1236 قمری) است. او از دانشمندان شیعی اواخر دورة زنديه و اوایل قاجار است كه در زمینه‌های گوناگون الهیات، بویژه اعتقادات، تلاشهای متعدد علمی انجام داده است. آثار هزارجريبي منتشر نشده‌اند اما نسخه‌های خطی بسیاری به زبان فارسی و عربی از وي باقی مانده است. تألیفات، تصنیفات و ترجمه‌های هزارجریبی، در نشر و بسط فرهنگ شیعی و تعقل‌ورزی تأثیر بسزایی داشته است. او در آثارش به این نکته توجه ميكرد که نوشتارش باید مورد استفادة عموم طالبان الهیات قرار بگیرد و بهمین دلیل، غالب آثارش به فارسی است. این نوشتار در گردآوری اطلاعات با استفاده از منابع کتابخانه‌‌يي بویژه تصحیح انتقادی نسخ خطی و در پردازش اطلاعات با روش توصیفی ـ تحلیلی، به پاسخ این پرسش میپردازد که مهمترين بحثهای هزارجریبی دربارة خداشناسی کدامند؟ بعنوان یافته‌های تحقیق میتوان به این نکات اشاره نمود: او فطری بودن خداشناسی را میپذیرد ولی مخالف فطری بودن دین اسلام است. وی برای اثبات وجود خدا از دلايل متنوعی مانند برهان امکان و وجوب، برهان نظم و برهان فطرت استفاده کرده است. همچنين برای حل برخی شبهات در خداشناسی تلاش كرده تا معناشناسی درستي از برخی صفات الهی مانند اراده، عدالت و حکمت ارائه دهد.
One of the Shi‘ite thinkers whose scientific contributions have rarely been explored is Mullā Muḥammad Kaẓim Hezārjarībī Astarābādī (died in 1234 AH). He was one of the Shi‘ite scholars of the late Zand and early Qajar periods who conducted several scientific studies in different fields of theology, particularly on Islamic beliefs. Hezārjarībī’s works have never been published; however, a great number of his manuscripts in Persian and Arabic are available today. His writings and translations have played a significant role in the dissemination and expansion of the Shi‘ite culture and philosophy. When composing, he always paid attention to the point that his writings should be readable by all the people interested in the field of theology, and that is why most of his works are written in Persian. Following a descriptive-analytic method and relying on library resources, particularly, a number of critically corrected manuscripts, the authors of this paper aim to investigate the nature and content of Hezārjarībī’s most important discussions regarding theology. The findings of this study demonstrate that, in his view, theology is intrinsic while Islam is not. In order to prove the existence of God, he resorted to a variety of proofs such as possibility and necessity, order, and fiṭrah (human nature) arguments. Moreover, he tried to provide the correct meanings of some divine attributes such as will, justice, and wisdom to remove some theological ambiguities.
قرآن کریم.
صحيفة الامام الرضا (ع) (1406ق) محقق و مصحح محمدمهدى نجف، مشهد: کنگره جهانى امام رضا (ع).
ابن ابی‌جمهور، محمدبن زیدالدین (1403ق) عوالی اللئالی العزيزية فی الاحادیث الدينية، قم: سیدالشهداء.
ابن‌بابویه (شیخ صدوق)، محمدبن‌على (1362) الخصال، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه.
امین، سیدحسن (1408ق) مستدركات اعيان الشيعه، بيروت: دار التعارف للمطبوعات.
پالمر، مایکل (1389) مسائل اخلاقی: متن آموزشی فلسفۀ اخلاق، ترجمه علیرضا آلبویه، تهران: سمت.
جهانبخش، جویا (1391) مزدکنامه، بکوشش پروین استخری و جمشید کیانفر، تهران: پروین استخری.
سبحانی، جعفر؛ محمدرضایی، محمد (1393) اندیشۀ اسلامی 2، ویراست دوم، دفتر نشر معارف.
سبحانی، جعفر (1386) سیماى عقاید شیعه، ترجمه جواد محدثى، تهران، نشر مشعر
. سبحانی، جعفر (1396) آموزش آسان اصول‌فقه: ترجمه و تلخیص کتاب الموجز، ترجمة علی قنبریان، تهران: میراث فرهیختگان.
سبحانی، جعفر (1418) موسوعة طبقات الفقهاء، قم: مؤسسة امام صادق (ع).
سبحانی، جعفر (1424 الف) ادوار الفقه الامامی، قم: مؤسسة امام صادق (ع).
سبحانی، جعفر (1424 ب) معجم طبقات المتكلمين، قم: مؤسسة امام صادق (ع).
طباطبایی، سيدمحمدحسین (1389) نهاية‌الحکمة، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
طباطبایی، سيدمحمدحسین (بیتا) بداية الحكمة، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
طوسى، نصيرالدين (1375) پنج رسالۀ اعتقادى، قم: كتابخانۀ آيت‌اللّه مرعشى نجفی.
طوسى، نصيرالدين (1407ق) تجرید الاعتقاد، بهمراه ملاحظات محمدجواد حسینی جلالی، تهران: مکتب الأعلام الاسلامی.
فیاضی، غلامرضا (1386) شرح نهاية الحکمة، قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمينی.
فیض کاشانى، محمدمحسن (1406ق) الوافی، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین على (ع).
مجلسي، محمدباقر(1403) بحارالانوار، محقق و مصحح جمعي از محققان، بيروت دارالحياء التراث العربي.
محمدى رى‌شهرى، محمد (1386) دانشنامۀ عقاید اسلامى، قم: دارالحدیث.
مصباح یزدی، محمدتقی (1377) آموزش عقائد، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
مظفر، محمّدرضا (1396) آموزش آسان منطق؛ ترجمه و تلخیص کتاب المنطق، ترجمة علی قنبریان، تهران: میراث فرهیختگان.
ملاصدرا (1981م) الحکمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، بیروت: دار احیاء التراث.
مولوي، جلال‌الدين محمد بلخي (1373) مثنوي معنوي، محقق و مصحح توفيق سبحاني، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي.
هزارجریبی، محمدکاظم (1394) مجموعه آثار محمّدکاظم هزارجریبی: توحیدیه، عدلیه، مصحح و محشی علی قنبریان و علی کریمی، تهران: صبا.
هزارجریبی، محمدکاظم (1395) مجموعه آثار محمّدکاظم هزارجریبی: کاشف‌العدل، اقناعیّه، برهانیّه، مصحح و محشی علی قنبریان و علی کریمی، تهران: نشر صبا.
هزارجریبی، محمدکاظم (1396الف) دلایلی بر اثبات حقانیت مذهب شیعه؛ تصحیح رسالۀ برهانیه، تصحیح و تعلیقات علی قنبریان و علی کریمی، تهران: میراث فرهیختگان.
هزارجریبی، محمدکاظم (1396ب) مناظرۀ امام صادق(ع) با زندیق، مصحح و محشی علی قنبریان و یوسف طاهری، تهران: میراث فرهیختگان.
هزارجریبی، محمدکاظم اثباتالصانع و اصول دین، قم: کتابخانۀ مسجد اعظم، شمارۀ بازيابي: 1/414.
هزارجریبی، محمدکاظم رسالۀ اقناعیه، نسخة خطي، تهران: کتابخانۀ مروی، شمارۀ بازيابي: 1/924 و 1/952؛ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ بازیابی: 4/4527.
هزارجریبی، محمدکاظم عدلیه (جبر و اختیار)، نسخة خطي، تهران: کتابخانۀ مجلس، شمارۀ بازيابي: 2/4527؛ قم: کتابخانۀ آيت‌الله مرعشی نجفی، شمارۀ بازيابي: 7/4370؛ كتابخانة طبسي (امام رضا)، شمارة بازيابي: 2/600.
هزارجریبی، محمدکاظم فواید لطیفه، قم: کتابخانۀ فیضیه، شمارة بازيابي: 6/1239.
هزارجریبی، محمدکاظم کاشف‌العدل، نسخة خطي، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ بازيابي: 3/4527.
هزارجریبی، محمدکاظم کاشف الغُلُوّ و هادی أهل العُلُوّ، نسخة خطي، قم: کتابخانۀ طبسی، شمارۀ بازیابی: 13/60.
هزارجریبی، محمدکاظم کنز الفواید، نسخة خطي، قم: کتابخانۀ فیضیه، شمارۀ بازیابی: 1006، میرکریم، نسخ، 1299ق، 212 برگ.
هزارجریبی، محمدکاظم معارف الأئمه، نسخة خطي، قم: كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي، شمارة بازيابي: 4798؛ قم: کتابخانۀ طبسی، شمارۀ بازيابي: 9/600.
هزارجریبی، محمدکاظم منبِّهالمغرورین، نسخة خطي، تهران: کتابخانۀ ملّی، شمارۀ بازيابي: 32149ـ5.