فارسی نویسی فیلسوفان مسلمان
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفی
علیرضا نجف زاده
1
(دانشگاه فردوسی مشهد)
کلید واژه: اصطلاحات فلسفی فارسی‌نویسی زبان عربي فیلسوفان مسلمان ترجمه معادلسازی,
چکیده مقاله :
در قرون اولیة تاریخ اسلام، در فلسفه و سایر علوم هیچ کتابی به زبان فارسی نوشته نشده است و تمامی دانشمندان مسلمان که اکثر آنها هم ایرانی بوده‌اند، آثار علمی خود را به زبان عربی نگاشته‌اند. از قرن چهارم هجری به بعد، فلاسفة ایرانی در کنار تأليفات فراوانی که به زبان عربی داشته‌اند، بتدریج آثار اندکی را به زبان فارسی خلق كرده‌اند که از آن جهت که جادة فارسی‌نویسی را برای دانشمندان دورههای بعد هموار نموده است، بسیار ارزشمندند. آنها زمانی این کار را آغاز کرده‌اند که زبان فارسی پس از یک دورة فترت، آمادگی و گنجایش لازم برای ادای مفاهیم و معانی انتزاعی فلسفی را نداشته است. ابنسینا و شاگردان او، ناصرخسرو، سهروردی، باباافضل کاشانی، خواجه نصیرالدین طوسی، قطب‌الدین شیرازی و دیگران، در تدوین نگاشته‌های فلسفی به زبان فارسی سهم بسزایی داشته‌اند. تلاش آنها در معادلسازی اصطلاحات فلسفی به زبان فارسی، زمینه را در روزگار ما برای خلق آثار فلسفی پختهتر فراهم کرده است. این جستار به روش توصیفی ـ تحلیلی، علل زبانی و ادبی غلبة زبان عربی در نگاشته‌های فلسفی را بررسی نموده و با معرفی مهمترین تأليفات فلسفی به زبان فارسی، نقش آنها را در توسعه و غنی‌سازی این زبان برای انتقال دانشهای فلسفی تبيين ساخته است. در پایان نيز به تأثير آثار ترجمه شده از متون فلسفة غرب بر پرباری گنجینة لغات فارسی و ضرورت نگارش فلسفه به زبان فارسی در عصر حاضر که عربی‌دانی در آن بشدت کاهش یافته است، ميپردازد.
As far as we know, no book was ever written in Persian during the early centuries of the history of Islam on philosophy or any other field, and all Muslim scientists and scholars, who were mostly Iranian, wrote their scientific works in Arabic. From fourth century (AH) onwards, Iranian philosophers gradually started writing a limited number of their works in Persian alongside the many works in Arabic. This was an invaluable endeavor since it paved the way for later scholars to write in Persian. They did so at a time when Persian, after an interval, lacked the necessary capacity for the expression of abstract philosophical concepts and meanings. Ibn Sīnā and his students, Nāṣir Khusraw, Suhrawardī, Bābā Afḍal Kāshānī, Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī, Quṭb al-Dīn Shīrāzī, and many others played a significant role in writing philosophical works in Persian. Their attempts at finding Persian equivalents for Arabic philosophical terms have been of great value to Iranian philosophers of the modern period to create Persian philosophical works. Following a descriptive-analytic method, this paper investigates the linguistic and literary reasons behind the dominance of Arabic over philosophical writings. Moreover, through introducing the most important philosophical writings in Persian, it explains their role in the development and enrichment of this language for the transfer of philosophical knowledge. Finally, the author discusses the effects of translated western philosophical works on the enrichment of the treasure of Persian lexicon and emphasizes the necessity of writing more philosophical works in Persian in the present era, in which the number of people who speak Arabic as a foreign or second language has decreased to a large extent.
آدمیت، فریدون (1362) امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
ابنسینا (1331) دانشنامه علایی، بخش منطق و الهیات تصحیح محمد معین، بخش طبیعیات بهمّت سیدمحمد مشکاة و بخش ریاضیات بکوشش مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران.
بهار، محمدتقی (1337) سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران: امیرکبیر.
تفضلی، احمد (1378) تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، بکوشش ژاله آموزگار، تهران: انتشارات سخن.
تویسرکانی، قاسم (1350) تاریخی از زبان تازی در میان ایرانیان پس از اسلام از آغاز فرمانروایی تازیان تا برافتادن خلافت عباسیان، تهران: دانشسرای عالی.
زریاب خویی، عباس (1373) «ابویعقوب سجزی»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 6.
ساکت، سلمان (1393) «کشف المحبوب»، در: دانشنامة زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دوره 5، شماره5، ص372ـ369 .
سجستانی (سجزی)، ابویعقوب اسحاق (1327) کشف المحجوب، بکوشش هنری کربن، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه.
سهروردی (1380) مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، تصحیح و مقدمه هنری کربن و دیگران، 4 جلد ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 4 جلد.
طوسی، خواجه نصيرالدين محمد (1377) شرح الاشارات و التنبيهات، تهران: انتشارات حيدرى.
طوسی، خواجه نصيرالدين محمد (1326) اساس الاقتباس، تصحيح مدرّس رضوى، تهران: دانشگاه تهران.
علیقلی بن قرچغای خان (1377) احیای حکمت (جلد اول طبیعیات، جلد دوم الهیات)، تصحیح فاطمه فنائی، تهران: ميراث مکتوب.
فروغی، محمدعلی (1368) سیر حکمت در اروپا، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
فریور، حسین (1342) تاریخ ادبیات ایران و تاریخ شعرا، تهران: امیرکبیر.
قطب‌الدین شیرازی، محمود (1320) درّة التاج لعزّة الدّباج (بخش منطق، طبیعیات و الهیات)، تصحیح محمد مشکوة و (بخش مجسطی، ارثماطیقی و موسیقی) تصحیح مشکان طبسی، تهران: چاپخانة مجلس.
قطب‌الدین شیرازی، محمود (1369) درّة التاج لعزّة الدّباج (بخش حکمت عملی)، بکوشش ماهدخت همایی، تهران: علمی و فرهنگی.
قمی، قاضی سعید (1362) کلید بهشت، مقدمه و تصحیح سیدمحمد مشکوة، تهران: الزهرا.
کاشانی، افضل‌الدین محمد مرقی (1331) مصنفات افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی، تصحیح مجتبی مینوی و یحیی مهدوی، تهران: خوارزمی.
مجتهدی، کریم (1384) آشنایی ایرانیان با فلسفه‌های جدید غرب، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
میرباقری‌فرد، علی‌اصغر و همكاران (1389) تاریخ ادبیات ایران، تهران: سمت.
میرداماد (1390) جذوات، تهران: انتشارات بهنام.
ناصرخسرو قبادیانی، ابو معین (1332) جامع الحکمتین، تصحیح هنری کربن و محمد معین، تهران: انستیتو ایران و فرانسه.
ناصرخسرو قبادیانی، ابو معین (1384) زادالمسافر، تصحیح سید محمد عمادی حائری، تهران: میراث مکتوب.
نوابی، داود (1388) تاریخچة ترجمه فرانسه به فارسی در ایران از آغاز تاکنون، کرمان: دانشگاه شهید باهنر کرمان.