گرايش از فلسفه عقلي به حکمت باطني در آراء اخوان‌الصفا (تحليل نخستين رويارويي انديشمندان مسلمان با فلسفه)
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفی
حسن بُلخاري قهي
1
(دانشگاه تهران )
کلید واژه: فلسفه حکمت حکمت باطني اخوان‌الصفا تاريخ فلسفه ,
چکیده مقاله :
در اين پژوهش، نخستين کاربردهاي اصطلاحات حکمت و فلسفه و مفاهيم آنها در فرهنگ اسلامي مورد بحث و بررسي قرار ميگيرد و همچنين به تبيين رويکرد غالب در ميان متفکران مسلمان که تلاش در جهت تأليف شريعت و فلسفه و اظهار و آشکارگي مفهوم مورد قبول دين از آن، با استناد به واژه حکمت است (که اصطلاحي کاملاً قرآني است)، پرداخته ميشود؛ رويکردي که با استناد به مفاهيمي چون تأويل در قرآن و نيز گرايش به زهد و عرفان در سده‌هاي دوم تا چهارم هجري ميتوانست به ظهور نوعي حکمت باطني منجر شود. اخوان‌الصفا که تأثيري عظيم بر سير حکمت و انديشه در فرهنگ اسلامي داشتند، از پيشگامان رويکرد فوق محسوب ميشوند. ايشان با تأليف مجموعه پنجاه و چهار رساله‌يي رسائل، گامي بلند در جهت تأليف شريعت و فلسفه و تبيين مفهوم حکمت و بويژه حکمت باطني برداشتند. نوشتار حاضر با رويکردي تحليلي ـ تاريخي به بررسي مفهوم‌شناختي دو اصطلاح فلسفه و حکمت در دوره آغازين ظهور انديشه فلسفي در تمدن اسلامي پرداخته و تلاش اخوان‌الصفا براي رسيدن به نوعي حکمت باطني که تأليفي از رويکردي کاملاً فلسفي و در عين حال قرآني (و روايي) است را مورد تأمل قرار ميدهد؛ رويکردي که براي اثبات اين تأليف، ناگزير از متحد دانستن مفهوم دين و فلسفه بود.
The present paper initially discusses and explores the early applications of philosophical terms and their meanings in Islamic culture. Then it clarifies the dominant approach followed by those Muslim thinkers who try to reconcile Shari‘ah with philosophy through using an acceptable concept in religion by resorting to the term hikmah (which is a purely Qur’anic term). This is an approach which managed to result in a kind of esoteric wisdom between the second and fourth centuries (AH) through employing such concepts as t’awil (interpretation) in the Qur’an and promoting the interest in piety and gnosis. Ikhwan al-Safa, who exercised a huge influence on the development of wisdom and philosophy in Islamic culture, are among the pioneers of the above approach. By composing a corpus of 54 Epistles, called Rasa’il, they took a great stride towards reconciling Shari‘ah with philosophy and explaining the concept of wisdom and, particularly, Batini wisdom. Here, following an analytic-historical approach, the writer performs a conceptual analysis of the two terms of philosophy and wisdom during the first period of the rise of philosophical thought in Islamic civilization. Besides, he deliberates on the efforts of Ikhwan al-Safa in order to reach a kind of esoteric wisdom, which is a synthesis of a completely philosophical and, at the same time, Qur’anic (and narrative) approach. This was an approach which inevitably advocated the unity of religion and philosophy in order to demonstrate such a synthesis.
قرآن کريم، تهران، نشر حُسن افرا، 1390. #
نهج‌البلاغه، بكوشش محمد دشتي، قم، نشر مشرقين، 1379. #
کليني، محمدبن يعقوب، اصول کافي، ترجمه و شرح سيدجواد مصطفوي، نشر الوفاق، 1380. #
اخوان الصفا، رسائل اخوان‌الصفا و خلان‌الوفا، بيروت، منشورات مؤسسه الأعلمي للمطبوعات، 4ج، 1426 ق. #
اخوان الصفا، رساله جامعه الجامعه، تحقيق و تقديم عارف تامر، بيروت، منشورات دار مکتبه الحياه، بي‌تا. #
فارابي، ابونصر، الجمع بين رأيي الحكيمين، انتشارات الزهراء، 1376. #
ابن‌سينا، الشفاء (الإلهيات)، راجعه و قدّم له ابراهيم مدكور، تحقيق الأستاذين الأب قنواتي سعيد زائد الجمهورية العربية المتحدة وزارة الثقافة و الإرشاد القومي الإقليم الجنوبي الإدارة العامة للثقافة بمناسبة الذكري الألفية للشيخ الرئيس القاهرة الهيئة العامة لشئون المطابع الأميرية (1380ق- 1960.م) قم، منشورات مكتبة آية اللّه العظمي المرعشي النّجفي، 1404ق. #
راغب الاصفهاني، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، تحقيق محمدسيد گيلاني، المكتب المرتضويه، 1373. #
كلانتري، الياس، لغات قرآن در تفسير مجمع‌البيان، نشر بيان، 1363. #
شيرازي، قطب‌الدين، درة‌التاج لِعُزَّ الدباج، تهران، انتشارات حكمت، 1356. #
کربن، هانري، تاريخ فلسفه اسلامي، ترجمه جواد طباطبايي، نشر کوير و انجمن ايران‌شناسي فرانسه، چ4، 1384. #
سعيد، خيرالله، النظام الداخلي لحرکه اخوان‌الصفا، مؤسسه عيبال للدراسات و النشر، نيکوزيا، قبرس، 1992. #
آل‌ياسين، جعفر، الفارابي في حدوده و رسومه، بيروت، عالم الكتب، چ 1، ج 1، 1405ق. #
بلخاري قهي، حسن، هندسه خيال و زيبايي (سيري در آراي اخوان‌الصفا پيرامون حکمت هنر و زيبايي)، نشر فرهنگستان هنر، 1388. #
بلخاري قهي، حسن، «ابداعات فارابي در کارکرد خيال و تخيل»، پژوهشنامه علوم انساني، ش54، دانشگاه شهيد بهشتي، 1389. #
بدوي، عبدالرحمان، مذاهب الاسلاميين (المعتزله، الاشاعره، الاسماعيليه، القرامطه، النصيريه)، نشر دارالعلم للملايين، بيروت، لبنان، 1997.م. #
خزان الصفا، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامي، مدخل اخوان‌الصفا، نشر مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامي، ج7، چ2، 1377. #
الفاخوري، حنا؛ الجر، خليل، تاريخ فلسفه در جهان اسلامي، ترجمه عبدالمحمد آيتي، نشر کتاب زمان، چ2، 1358. #
تامر، عارف، حقيقه اخوان‌الصفا و خلان‌الوفا، طبعة بيروت، 1957.م. #
المجريطي القرطبي الاندلسي، مسلمه بن احمد بن قاسم بن عبدالله، الرساله الجامعه، تحقيق جميل صليبا، مطبوعات المجمع العلمي العربي به دمشق، 1949.م. #
الطيباوي، عبداللطيف، مجله الکليه، «اخوان‌الصفا»، س17، بيروت، 1931.م. #
الكيلاني، ابراهيم، رساله ابي حيان توحيدي، نشر طلاس (للدراسات والترجمه والنشر)، دمشق ـ سوريه، انتشارات ميراث مكتوب، 1376. #
صادق، الامام احمدبن عبدالله بن محمدبن اسماعيل بن جعفر، الرسالة الجامعة، تحقيق مصطفي غالب، نشر دار الاندلس، بيروت، 1981.م. #
سهروردي، شهاب‌الدين يحيي، مجموعه مصنفات شيخ اشراق، تصحيح و تحشيه و مقدّمه سيدحسين نصر، نشر پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، چ3،1380. #
ابن‌عربي، محيي‌الدين، الفتوحات المکيه، ترجمه، تعليق و مقدمه محمد خواجوي، انتشارات مولي، چ2، 1384. #
عبدالقاهر بغدادي، ابومنصور، ترجمه الفرق بين الفرق در تاريخ مذاهب اسلام، باهتمام محمد جواد مشکور، انتشارات اشراقي، چ3، 1358. #
اشعري قمي، سعد بن عبدالله ابي خلف، المقالات و الفرق (تاريخ عقايد و مذاهب شيعه)، تصحيح و تعليق محمدجواد مشکور، تهران، نشر مؤسسه انتشارات عطايي، 1371. #
كريمي زنجاني اصل، محمد، درآمدي بر کشاکش غزالي و اسماعيليان، تهران، نشر کوير، چ2، 1383. #
گ.س. هاجسن، مارشال، فرقه اسماعيليه، ترجمه فريدون بدره‌اي، تهران، نشر شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، چ6، 1387. #
توحيدي، ابي‌حيان، الامتاع والمؤانسه، نشر دارالمعرفه، بيروت ـ لبنان، 2004.م. #
طباطبايي، سيدمحمدحسين، تفسير الميزان، نشر رجا، ج3، چ3، 1366. #
Jan Richard – I.R., Brethren Muslim Neo-Platonist (an Introduction to the thought of the purity), Netton, London ,1982. #
The Encyclopedia of Islam (new Edition), Edited By B.Lewis, V. L. #Menage,….Volume III , H-Iram , Luzac & Co ,London, 1986. #