تأثير جريانهاي فکري بر آموزش فلسفه در مدارس عصر صفويه
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفی
1 - دانشگاه فرهنگيان
کلید واژه: صفويه مدرسه فلسفه تشيع اخباري¬, گري,
چکیده مقاله :
توجه مدارس به فلسفه در ادوار مختلف عصر صفويه يکسان نبود و تحت‌تأثير جريانهاي فکري و علمي حاکم بر جامعه، فراز و فرودهايي را طي کرد. در اين نوشتار، روند آموزش فلسفه در مدارس عصر صفوي با استناد به منابع تاريخي با روش توصيفي و تحليلي در دو نيمة اين دوره بررسي ميگردد. در نيمة اول اين دوره بعلت حاکميت عقل‌گرايي بر مدارس، فلسفه در کنار علوم ديني، همچون دورة پيش از صفويه بسيار مورد توجه قرار داشت که اوج بالندگي آن در ميانه هاي عصر صفوي و در مکتب فلسفي اصفهان است. اما در نيمة دوم اين دوره، بويژه در دهه‌هاي پاياني آن با احياي مکتب «اخباري» يا اهل حديث و تحت‌تأثير آن، آموزش اخبار و احاديث شيعه در مدارس رونق يافت و آموزش فلسفه در مدارس با تنگناهايي روبرو شد و رو به افول نهاد؛ بگونه‌يي که در بعضي از مدارس مانند مدرسة «سلطاني» و «مريم بيگم» در اصفهان تعليم و تعلّم آن ممنوع شد و در رديف علوم ضالّه قرار گرفت.
Not the same level of attention was paid to philosophy in schools in different periods of the Safavid era, and there were some ups and downs in this regard under the influence of the various philosophical and scientific trends dominating the society of that time. This paper examines the process of teaching philosophy in schools in two halves of the Safavid era based on historical sources while employing a descriptive-analytic method. During the first half of this era, because of the dominance of rationalism over schools, philosophy, alongside religious sciences, was the focus of great attention, as it was in the pre-Safavid era. We can observe the peak of its growth in the middle of the Safavid era in the philosophical School of Isfahan. However, in the second half of this era, particularly during its last decades, with the revival of the Akhbari school of thought or the school of the people of hadith, the teaching of the Shi‘ite traditions and hadith became prevalent in schools, and the teaching of philosophy in schools was very limited and suffered huge decline. For example, in some schools such as “Sultani” and “Maryam Beigum” in Isfahan they banned the teaching and learning of philosophy and placed it in the list of subversive sciences.
آزاد کشميري، محمدعلي، نجوم السماء في تراجم العلماء، تصحيح ميرهاشم محدّث، تهران، شرکت چاپ و نشر بين‌الملل. #
آقا بزرگ طهراني، الکواکب المنتشره في القرن الثاني العشره، قم، مؤسسة اسماعيليان، چ2، بي‌تا. #
استرآبادي، محمد امين. فوائد المدنيه، قم، دارالنشر لأهل البيت، 1363. #
اسکندربيگ ترکمان، تاريخ عالم آراي عباسي، تصحيح ايرج افشاري. تهران، انتشارات اميرکبير، چ3، 1382. #
اشکوري، سيدصادق، اسناد موقوفات اصفهان، زيرنظر ادارة کل اوقاف و امور خيريه اصفهان، قم، مجمع ذخائر اسلامي، 1378. #
افندي، ميرزا عبدالله، رياض العلماء و حياض الفضلاء، تحقيق سيد احمد الحسيني، قم، مطبعه الخيام، 1401ق. #
اماني يمين، مهدي، «مدرسة زنگنه يا مدرسة بزرگ همدان»، فصلنامة پيام بهارستان. س 1، ش3، 1388. #
بحراني، يوسف، لوء لوء البحرين في الاجازات و تراجم رجال الحديث، تحقيق محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مطبعه النعمان، 1368. #
بخشي استاد، موسي الرضا، جايگاه مدرسه در عصر صفوي، تهران، ياسين نور، 1392. #
بخشي استاد، موسي الرضا؛ بادکوبه، احمد و بيات؛ علي، «علم حديث و تأثير جريانهاي فکري عصر صفويه بر آموزش آن در مدارس»؛ فصلنامة شيعه شناسي، س10، ش40، 1391. #
بندرچي، محمدرضا، «ميرداماد، ميرفندرسکي؛ متکلم يا فيلسوف»، جستاري در آراء و افکار ميرداماد و ميرفندرسکي، تهران، فرهنگستان علوم جمهوري اسلامي، 1385. #
بهشتي، ابراهيم. اخباري¬گري(تاريخ و عقايد)، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحديث، 1390. #
بهايي، محمد بن عزّالدين حسين، نان حلوا، تهران، انتشارات آگاهانه ايده، 1385. #
بهايي، محمد بن عزّالدين حسين، شير و شکر، تهران، انتشارات آگاهانه ايده، 1385. #
تبريزي، محمدزمان، فرائد الفوائد در احوال مساجد و مدارس، بکوشش رسول جعفريان، تهران، نشر ميراث مکتوب، 1373. #
جبعي عاملي، علي بن محمد، الدّر المنثور من المأثور و غير المأثور، قم، مطبعه المهر، 1398. #
جزايري، سيدنعمت الله. الانوارالنعمانيه، بيروت، موسسةالأعلمي للمطبوعات، بي‌تا. #
جديدالاسلام، علي قلي، هداية الضالّين و تقويه المؤمنين، نسخة خطي، کتابخانة مجلس شوراي اسلامي، ش 2089. #
جعفريان، رسول، صفويه در عرصة دين، فرهنگ و سياست، قم، پژوهشکدة حوزه و دانشگاه، ج2، 1379. #
جناتي، محمد ابراهيم، اداوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامي، تهران، سازمان انتشارات کيهان، 1372. #
حبشي، عبدالله محمد، جامع الشروح و الحواشي، ابوظبي، هيئه ابوظبي للثقافه و التراث، 2006م. #
حرعاملي، محمدبن حسن، اَمل الامل، تحقيق سيداحمدالحسيني، قم، دارالکتاب اسلامي، 1362. #
حسيني خاتون‌آبادي، محمدصالح، حدائق المقربين، نسخة خطي کتابخانة مجلس شوراي اسلامي، ش 2089. #
حيدرزاده، توفيق، «مهاجرت علماي ايران به امپراطوري عثماني و انتقال سنتهاي مدارس ايراني به آن سرزمين»، فصلنامة فرهنگ، زمستان75 ، ش20. #
خاتون‌آبادي، عبدالحسين، وقايع السنين و الاعوام، تصحيح محمدباقربهبودي، تهران، کتابفروشي اسلاميه، 1352. #
خوانساري، محمدباقر، روضات الجنات في احوال العلماء و السادات، تحقيق اسدالله اسماعيليان، قم، مکتبه اسماعيليان، 1392. #
دامادي، سيدمحمد، «بنيانگذاران مکتب فلسفي اصفهان»، جستاري در آرا و افکار ميرداماد و ميرفندرسکي، تهران، فرهنگستان علوم جمهوري اسلامي، 1385. #
داوري اردکاني، رضا، «مقام ميرداماد در تاريخ فلسفه اسلامي»، جستاري در آرا و افکار ميرداماد و ميرفندرسکي، تهران، فرهنگستان علوم جمهوري اسلامي، 1385. #
رجبي، محمدحسين، «زمينه‌ها و علل ظهور اخباري‌گري در عصر صفويه»، پايان‌نامة دکتري، رشتة تاريخ و تمدن ملل اسلامي، دانشگاه تهران، 1378. #
رعدي، علي، «اخباريان و نقش آنان در تاريخ شيعه»، فصلنامة انديشة نوين ديني، س3، ش8، 1386. #
سماهيجي، عبدالله بن صالح، منيه الممارسين، نسخة خطي کتابخانة مجلس شوراي اسلامي، ش27/1916. #
شاردن، ژان، سفرنامة بخش اصفهان، ترجمة حسين عريضي، بي¬جا؛ چاپخانة راه نجات، 1330. #
شاملو، ولي قلي بن داود، قصص الخاقاني، تصحيح سيدحسن سادات ناصري، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1371. #
صفا، ذبيح الله، تاريخ ادبيات ايران، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ايران، 1362. #
صفت¬گل، منصور، ساخت نهاد و انديشة ديني در ايران عصر صفوي، تهران، خدمات فرهنگي رسا، چ1، 1381. #
غنيمه، عبدالرحيم، تاريخ دانشگاههاي بزرگ اسلامي، ترجمة نورالله کسايي، تهران، انتشارت و چاپ دانشگاه تهران، 1377. #
قزويني، عبدالنبي، تتميم اَمل الامل، تحقيق سيداحمدالحسيني، قم، مکتبه آية الله مرعشي، 1407. #
مدرسي طباطبايي، حسين، مقدمه¬اي بر فقه شيعه، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد، بنياد پژوهشهاي آستان قدس رضوي، 1368. #
مطهري، مرتضي، خدمات متقابل اسلام و ايران، تهران، انتشارات صدرا، 1368. #
ملاصدرا، الاسفارالاربعه، تصحيح غلامرضا اعواني؛ باشراف و مقدمه استاد سيدمحمد خامنه‌اي، تهران، انتشارات بنياد حکمت اسلامي صدرا، ج1، 1383. #
ملکي، محمد، آشنايي با متون درسي حوزه هاي علميه ايران، قم، انتشارات دراالثقلين، 1376. #
ميرداماد، محمدباقر بن محمد،. تصحيح علي اوجبي، تهران، انتشارات ميراث مکتوب، 1381. #
ميرفندرسکي، ابوالقاسم، الصراط المستقيم، رسالة صناعيه، تصحيح علي اکبرشهابي، بي‌جا، انتشارات فرهنگ خراسان، بي‌تا. #
نصر، حسين، سه حکيم مسلمان، ترجمة احمد آرام، تهران، چاپخانة سپهر، 1361. #
واله اصفهاني، محمديوسف، خلدبرين، تهران، بنياد موقوفات محمود افشار، 1372. #
هنرفر، لطف‌الله گنجينة آثار تاريخي اصفهان، تهران، کتابفروشي ثقفي، 1350. #
Abisaab, Rula Jurdi, Converting Persia: Religion and Power in the Safavid Empire, International Library of Iranian Studies, Tauris, London, 2004. #
Mitchell, Colin P., The Practice of Political in Sfavid Iran: Power, Religion, and Rhetoric, Tauris Academic studies, London-NewYork, 2009. #