A Critical Study of Empiricists’ Theories of Natural Law in Modern Period
Research Areas : Geneology of philosophical schools and Ideas
Mohammad Hosein Talebi
1
(Associate Professor, Political Science Department, Research Institute of Hawzah and University, Qom, Iran)
Keywords: nature law, empiricism, Hobbes, Locke, modern period,
Abstract :
The doctrine of “natural law” is one of the oldest and most famous and efficient subjects of practical wisdom in Western philosophy. This theorem is employed in various fields of human sciences such as philosophy, anthropology, ethics, law, political science, education, and sociology. Unlike Muslim philosophers, Western thinkers have provided several theories about this doctrine. According to their most famous interpretation, natural law is a system of law based on the orders of practical wisdom regarding the behaviors of human beings in order to attain happiness. The purpose of this study is to investigate modern empiricists’ philosophy concerning the natural law and explain the defects of their views following a rational and critical approach and based on philosophical arguments. The interpretation of the thinkers of the modern period (17th and 18th centuries), such as Thomas Hobbes and John Lock, of the rational doctrine of the natural law is an empiricist one. According to this interpretation, since the spirit of positivism dominated the thoughts of empiricists, the immateriality of the human soul was generally unacceptable to them. They only observed the human nature in order to explain the natural law and did not go beyond the satisfaction of human natural and material desires. They neglected the social interests of human being while the natural law always reinforces the orders of practical intellect for the development and progress of the humankind in all material and spiritual, personal and communal, and social affairs. The outcome of their approach to the natural law only directs people towards moral and material joys and delights and closes their eyes to everything that pertains to their everlasting and spiritual life in the hereafter. Therefore, the right to life and freedom, which is one of the concomitants of the natural law in the empiricism of modern Western civilization, mainly targets only material life and freedom. This approach results in ignoring a large part of the world of reality, that is, metaphysical affairs. This philosophy paved the context for the vast dominance of positivism over all aspects of human life in the 19th century and granted an empirical nature to all sciences. As a result, rational discussions, particularly those in relation to the natural law remained dormant for more than a whole century.
ابن‌سینا (1375) الاشارات و التنبیهات، الجزءالثانی: فی علم الطبیعه، قم: نشر البلاغه.
طالبي، محمدحسين (1389) «بازخواني انتقادي آموزة قانون طبيعي در حکمت عملي يونان باستان»، معرفت فلسفی، شمارة30، ص 201ـ 169.
طوسي، نصیرالدین محمد (1375) شرح الاشارات و التنبیهات، الجزءالثانی: فی علم الطبیعه، قم: نشر البلاغه.
Aquinas, T. (1966). Summa Theologiae. Vol. 28: Law and Political Theory. trans. T. Gilby. London: Blackfriars.
Aristotle (1956). Metaphysics. trans. J. Warrington. London: Dent.
Aristotle (1962). Politics. trans. T. A. Singlair. Harmondsworth: Penguin Books.
Aristotle (1970). Physics (I, II). trans. W. Charlton. Oxford: Clarendon Press.
Aristotle (1991). Rhetoric. trans. G. Kennedy. Oxford: Oxford University Press.
Aristotle (2002). Nicomachean Ethics. trans. C. Rowe. Oxford: Oxford University Press.
Arntz, O. P. (1965). Natural Law and Its History. Concilium 1, Vol. 5. pp.23-33.
Augustine, A. (1887). Reply to Faustus the Manichaean (Contra Faustum Manichaeum). in P. Schaff (ed.) and R. Stothert (trans.). A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church. Vol. IV: St. Augustine: The Writings Against the Manichaeans and Against the Donatists. New York: Christian Literature Company. pp.151-345.
Augustine, A. (1982). Eighty-Three Different Questions (De Diversis Quaestionibus LXXXIII). trans. D. Mosher. Washington DC: The Catholic University of America Press.
Birch, A. (2007). The Concepts and Theories of Modern Democracy. London: Routledge.
Bix, B. (1996). Natural Law Theory. D. Patterson (ed.). A Companion to Philosophy of Law and Legal Theory. Oxford: Blackwell. pp.223-240.
Bonar, J. (1902). Natural Law. in J.M. Baldwin (ed.). Dictionary of Philosophy and Psychology. London: Macmillan. Vol. 2, pp.133-134.
Chroust, A. H. (1944). The Philosophy of Law of St. Augustine. The Philosophical Review. Vol.53, No. 2. pp.195–202.
Cicero, M. T. (1998). The Republic and the Laws. trans. N. Rudd. Oxford: Oxford University Press.
Crowe, M. (1977). The Changing Profile of The Natural Law. The Hauge: Martinus Nijhoff.
D'Entreves, A. (1951). Natural Law, An Introduction to Legal Philosophy. New York: Hutchinson.
Fears, J. R. (2000). Natural Law: The Legacy of Greece and Rome. in E. McLean (ed.). Common Truths, New Perspectives on Natural Law. Wilmington, DE: ISI Books. pp.19-56.
Foriers, P. & Perelman, C. (1973). Law, Natural Law and Natural Rights. in W. Philip (ed.). Dictionary of the History of Ideas. New York: Charles Scribner’s Sons. Vol. 3, pp.13-27.
Fortin, E. (1978). Augustine, Thomas Aquinas, and the Problem of Natural Law. in B. Levy (ed.). Mediaevalia. Binghamton: State University of New York Press, Vol. 4, pp.179-208.
Grotius, H. (1922). On the Law of War and Peace [De Iure Belli ac Pacis]. trans. W. S. M. Knight. London: Peace Book.
Grotius, H. (1957). Prolegomena to the Law of War and Peace. trans. F. Kelsey. New York: Bobbs-Merrill.
Guthrie, W. K. C. (1950). The Greek Philosophers from Thales to Aristotle. London: Methuen.
Guthrie, W. K. C. (1962). A History of Greek Philosophy. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press.
Guthrie, W. K. C. (1971). The Sophists. Cambridge: Cambridge University Press.
Haakonssen, K. (2001). Natural Law. in L. Becker & C. Becker (eds.). Encyclopedia of Ethics. London: Routledge. Vol. 2, pp.1205-1512.
Hobbes, T. (1996). Leviathan. J. C. A. Gaskin (ed.). Oxford: Oxford University Press.
Jaffa, H. (1972). Aristotle. in L. Strauss & J. Cropsey (eds.). History of Political Philosophy. Chicago: Rand McNally. pp.64-129.
Jones, P. (1994). Rights. Houndmills and New York: Palgrave.
Justinian, F. (1975). The Institute. trans. J. A. C. Thomas. Cape Town: Juta.
Kahn, C. (1979). The Art and Thought of Heraclitus. Cambridge: Cambridge University Press.
Kirk, G. S., Raven, J. E. & Schofield, M. (1957). The Pre-Socratic Philosophers. Cambridge: Cambridge University Press.
Locke, J. (1954). Essays on the Law of Nature. ed. W. Leyden. Oxford: Clarendon Press.
Locke, J. (1960). Two Treatises of Government. ed. P. Laslett. Cambridge: Cambridge University Press.
Locke, J. (1998). An Essay Concerning Human Understanding . Hertfordshire: Wordsworth.
Matthews, G. (1998). Augustine. in Craig E. (ed.). Routledge Encyclopedia of Philosophy. London: Routledge. Vol. 1, pp.541-459.
Melden, A. I. (1970). Appendix III: "Declaration of the Rights of Man and of Citizens". Human Rights. Belmont: Wadsworth Publishing. pp.140-142; Appendix IV: "Universal Declaration of Human Rights". pp.143-149.
Milne, A. J. M. (1968). Freedom and Rights. New York: Humanities Press.
Morrow, G. (1960). Plato’s Cretan City: A Historical Interpretation of the Laws. Princeton: Princeton University Press.
Romilly, J. (1992). The Great Sophists in Periclean Athens. trans. J. Lloyd. Oxford: Clarendon Press.
Rommen, H. (1947). The Natural Law. Trans. T. Hanley. New York: Vail-Ballou Press.
Sinnige, T. G. (1968). Matter and Infinity in the Presocratic Schools and Plato. Assen: Van Gorcum.
Sophocles (1902). Oedipus Tyrannus. trans. R. Jebb. Cambridge: Cambridge University Press.
Sophocles (1998). Antigone. trans. M. Whitlock Blundell. Newburyport: Focus Publishing.
Stone, I. F. (1988). The Trial of Socrates. London: Jonathan Cape.
Troeltsch, E. (1931). The Social Teaching of the Christian Churches. trans. Olive Wyon. London: Macmillan.
Vitoria, F. (1991). Political Writings. A. Pagden & J. Lawence eds. Cambridge: Cambridge University Press.
Waterfield, R. (2000). The First Philosophers: the Presocratics and Sophists. Oxford: Oxford University Press.
Watson, G. (1971). “The Natural Law and Stoicism”, in Long A. A. ed., in Problems in Stoicism, London: Athlone Press, pp. 216-238.
Weinreb, L. (1987). Natural Law and Justice. Cambridge, Mass: Harvard University Press.
Wilbur, J. & Allen, H. (1979). The Worlds of the Early Greek Philosophers. New York: Prometheus.
مطالعۀ انتقادی نظریههای قانون طبیعیِ تجربهگرایان در دورۀ جدید
محمد حسين طالبي1
چکیده
آموزة «قانون طبیعی» یکی از مشهورترین، قدیمیترین و کارآمدترین موضوعات حکمت عملی در اندیشۀ غربی است. این آموزه در شاخههای گوناگون علوم انسانی، همچون فلسفه، انسان‌شناسی، اخلاق، حقوق، علوم سیاسی، علوم تربیتی، جامعه‌شناسی و...، بازتاب دارد. برخلاف اندیشمندان مسلمان، تاکنون نظریههای بسياري از سوی اندیشمندان غرب دربارة این آموزه ارائه شده است. در مشهورترین تفسیر قانون طبیعی عبارتست از فرمانهای عقل عملی در مورد رفتارهای بشر برای رسیدن به خوشبختی. هدف این پژوهش، مطالعۀ انتقادی اندیشة تجربهگرایان دورۀ جدید در مورد قانون طبیعی و بیان کاستیهای این تفکر بشیوۀ عقلی، با بکارگیری استدلالهای فلسفی است. خوانش تجربهگرایان دورة جدید (قرنهای هفدهم و هجدهم میلادی)، مثل هابز و لاک، از آموزۀ عقلی قانون طبیعی، خوانشی تجربی است. بر اساس این خوانش، بدلیل آنکه روح پوزیتیویسم بر افکار تجربهگرایان حاکم بوده، بطور عام غیرمادی بودن نفس انسانی برای آنها پذيرفتني نبوده است. آنان برای تبیین قانون طبیعی فقط به طبیعت انسان نگریسته و به هدفی فراتر از ارضای امیال طبیعی و مادی او نمی‌اندیشیدهاند. اين دسته از تجربه‌گرايان به مصالح اجتماعی بشر توجه نمیکردند، درحالیکه قانون طبیعی همیشه فرمان عقل عملی برای تکامل و پیشرفت انسان در همة امور مادی و معنوی، شخصی و گروهی، فردی و اجتماعی و... است این رويكرد به قانون طبیعی، انسانها را فقط بسوی لذتهای مادی و فناپذیر سوق داده و به هرآنچه مربوط به سعادت معنوی و دائمی زندگی در جهان آخرت است، بیاعتنا کرده است. بر این اساس، حق حیات و آزادی که از لوازم قانون طبیعی در مکتب تجربهگرایی دورة جدید تمدن غرب است، حیات و آزادی مادی است. این امر باعث نادیده گرفتن بخش بزرگی از جهان واقعیت، یعنی امور متافیزیک، شده است. این اندیشه زمینة سلطۀ فراگیر پوزیتیویسم بر همة جنبههای زندگی بشر در قرن نوزدهم را فراهم آورده و سبب شد موضوعات علوم یکسره تجربی شوند و مباحثات عقلی، بویژه دربارة قانون طبیعی، بمدت بیش از یک قرن، به محاق بروند.
کلیدواژگان: قانون طبیعی، تجربهگرایی، هابز، لاک، دورة جدید.
* * *
مقدمه
پیش از شروع بحث دربارة آموزة قانون طبیعی در دورة جدید تمدن غرب، نظم طبیعی بحث میطلبد تاریخچهيی بسیار کوتاه از پیشینة 24 قرن فراز و فرود این آموزه در آثار دانشمندان غرب تا پیش از دورة جدید بیان شود.
مفهوم «قانون طبیعی» ریشه در آثار فلسفی یونانیان باستان دارد. این مفهوم یکی از مهمترین و بنیادیترین مفاهیمی است که یونانیان قدیم به بحث دربارۀ آن علاقمند بوده‌اند. «قانون طبیعی» در اندیشة یونانیان باستان، یعنی از قرن ششم پیش از میلاد مسیح تا قرن دوم میلادی، قانونی جهانشمول، ابدی و بیبدیل بوده و بنیادیترین منبع برای دانستن بهترین معیارهای زندگی بشر معرفی میشده است. نخستین فیلسوفان یونانی «قانون طبیعی» را قانونی میدانستند که مطابق طبیعت مادی اشیاء باشد.1 این فیلسوفان به قوانین فیزیکی حاکم بر جهان مادی توجهی عمیق داشتند. بهمین دلیل، یکی از مباحث مورد علاقۀ آنها تحقیق دربارۀ عنصر تشکیل‌دهندة جهان طبیعت بود.
در قرن ششم پیش از میلاد مسیح، تالس (Thales)، آناکسیمندر (Anaximander) و آناکسیمنس (Anaximanes)، برخلاف پیشینیان، بجای پرداختن به بحثهای خیال‌پردازانه افسانه‌يی، شیوة بحث عقلی را در برخورد با مسائل مهم جهان برگزیدند. در واقع، آنها پایه‌گذار مکتبی فلسفی بودند که بکمک آن، درصدد پاسخگویی به بنیادیترین مسئلة هستی‌شناسانه زمان خود بر‌آمدند. پرسش اساسی در آن زمان این بود که عنصر تشکیل‌دهندة جهان طبیعت چیست؟ از اینرو، در میان آثار فیلسوفان پیش‌سقراطی، نوشته‌هایی با نام دربارۀ طبیعت (On Nature Peri Physeos) یافت ميشود. نامدارترین حکیمان دورة اول تفکر فلسفی یونان باستان عبارت بودند از: تالس، آناکسیمندر، آناکسیمنس، فیثاغورس (Phythagoras)، گزنفون (Xenophon)، هراکلیتوس (Heraclitus)، پارمنیدس (Parmenideus)، زنون (Zeno)، امپدوکلس (Empedocles) و آناکساگوراس (Anaxagoras).
با آنکه فیلسوفان یونانی اولین اندیشمندانی بودند که براي تفسیر نظم هستی از راه کشف طبیعت موجودات، گامهای اولیه را برداشتند، واژة «قانون طبیعی» در آثار همة فیلسوفان اولیه یونان باستان بکار نرفته است. در مقابل، آنها از کلمة «dike» [یونانی] که بمفهوم «عدالت» نزدیک بود، استفاده ميکردند. در میان فیلسوفان پیش‌سقراطی، هراکلیتوس اولین فیلسوفی است که واژة قانون طبیعی را بکار برده است. او که به تغییر موجودات در نظام جهانی معتقد بود، در ثبات و تداوم این تغییر تردیدی نداشت. ببیان دیگر، وی قانون تغییر دائمی هستی را ثابت ميدانست و واژة «قانون طبیعی» را برای اولین بار، بر این قانون ثابت حاکم بر جهان، که به اعتقاد او منشأ اعتبار همة قوانین بشری بود، اطلاق کرد (Rommen, 1947: p. 6). بهمین دلیل، فیلسوفانِ حقوق، هراکلیتوس را بنیانگذار بحث از «قانون طبیعی» ميدانند (Crowe, 1977: p. 4). هراکلیتوس معتقد بود همة قوانین ساخته دست بشر، بايد مبتنی بر قانونی ربانی باشد (Rommen, 1947: p. 6; Guthrie, 1962: p. 427). قانون ربانی همان قانون ازلی است که بعدها آگوستین قدیس آن را برای اولین بار در مسیحیت مطرح کرد. هراکلیتوس ميگفت: «همه قوانین بشری بوسیلۀ قانون خدا تغذیه ميشوند» (Kahn, 1979: p. CXIV). مقصود او از «منبع ربانی مشترک برای همة قوانین بشری» بسیار نزدیک به برداشت او از مفهوم «لوگوس» (Logos)، یعنی عقل بود که زیربنای وحدت جهان دانسته ميشد (Kirk, Raven & Schofield, 1957: pp. 186−188). در حقيقت، قانون طبیعی بعقیدة هراکلیتوس، محتوای احکام عقل بود.
اِمپدوکلس (Empedocles) از منظر علوم فیزیکی، به تحقیق دربارة مفهوم «قانون طبیعی» همت گماشت (Sinnige, 1968: p. 181). او از قانونی سخن بمیان آورد که گسترة آن همه جهان را فراميگرفت (Wilbur & Harold, 1979: p. 164; Fragment, 135). بعقیدة وی، چنین قانونی «قانون طبیعی» نام داشت. سوفکلس (Sophocles) در نمایشنامه آنتی‌گن (Antigone)، قانون طبیعی را قانونی نانوشته ميدانست که هم ازلی و هم برتر از قوانین موقت بشری بود. این قانون غیرمکتوب، قانونی ربانی بوده که زئوس (خدای خدایان) آن را ایجاد کرده است (Sophocles, 1998: p. 38; Fragment, 450 - 457). سوفکلس همچنین در اثر دیگری بنام ائدیپوس تیرانوس (Oedipus Tyronnus) به قوانینی بنام «قانون طبیعی» اشاره ميکند که هم غیرزمانمند بوده و هم به اعتقاد او، ساختة دست خدایان است و از طبیعت فانی سرچشمه نميگیرد (Sophocles, 1902: p. 117; Fragment, 863−871). بطور خلاصه، ميتوان قانون طبیعی را از نظر فیلسوفان یونانی پیش‌سقراطی با ویژگیهای زیر تعريف کرد: قانونی نانوشته، برتر از قوانین بشری، جهانشمول، ازلی (غیرزمانمند)، و ثابت (غیرقابل تغییر).
پژوهش دربارة قانون طبیعی ذيل عنوان «عدالت»، از زاویة علوم هستی‌شناسی، حقوق و اخلاق که در یونان باستان آغاز شده بود، بسرعت در حال گسترش بود که ناگهان در نیمة دوم قرن پنجم پیش از میلاد، با چالشهای فکری سوفیستها مواجه شد. از مطالعه آثار دانشمندان سوفیست یونان باستان دربارة قانون طبیعی، بدست می‌آید که آراء آنها در حوزة معرفت‌شناسی تأثیري عمیق در نظریههای آنها در دیگر حوزه‌های علوم، ازجمله فلسفة حقوق داشته است. پروتاگوراس و گرگیاس، که معرفت ثابت بشری را انکار ميکردند، منکر وجود قانون طبیعی بعنوان حکم ثابت عقل بودند. در نظر پروتاگوراس، واژة «قانون طبیعی» بعنوان امری ثابت، واژه‌يی بی‌محتواست. تعیین معنای «عدالت» و «قانون طبیعی» بستگی به فهم عرفی هر جامعه از این دو واژه دارد (Romilly, 1992: p. 112).
گرگیاس بر اين باور بود: «هیچ حقیقت قابل شناختی وجود ندارد» (Guthrie, 1971: p. 273; Romilly, 1992, p. 112; Waterfield, 2000, p. 223). نظریة شبه‌پوچ‌گرایی گرگیاس تمایز میان خوبی و بدی را انکار کرده، وجود قانون طبیعی را بعنوان معیاری برای شناخت خوب و بد یکسره مردود دانسته است.
با این حال، برخی از دانشمندان سوفیست با قانون طبیعی موافق بودند. هیپیاس اِلیس (Hippias of Ellis) که از اولین سوفیستها و معاصر سقراط بود، بر تساوی حقوق انسانها تأکید ميکرد. وی علت این تساوی را یکسان بودن طبیعت افراد بشر ميدانست. او برخلاف بیشتر سوفيستهاي نسل بعدی، به «قانون طبیعی»، یعنی قوانین نانوشتة ازلی کلی و ثابت، اعتقاد داشت (Rommen, 1947: p. 9; Guthrie, 1971: p. 285). آنتیفُن (Antiphon) نیز یکی از متفکران نسل دوم سوفیست، طرفدار قانون طبیعی بود (Stone, 1988: p.44; Guthrie, 1971: p. 313). بعقیدة او، قانون طبیعی قابل نقض نیست و اگر کسی درصدد نقض آن برآید، نتایج خسارت‌باری برای او خواهد داشت (Waterfield, 2000: p. 259). افزون بر آنتیفن، آلسیداماس (Alcidamas) شاگرد گرگیاس، نیز یکی از حامیان قانون طبیعی بود (Guthrie, 1971: p. 313).
ظهور فیلسوفان یونان باستان (سقراط، افلاطون، ارسطو و...) و تأثیر آموزه‌های آنها بر اندیشة متفکران یونانی و بر کرسی نشاندن احکام ثابت عقل بعنوان سنگ زیربنای معرفت بشری، موجب شد دانشمندان نسل دوم و نیز نسل متأخر سوفسطایی، قانون طبیعی را بعنوان حکم ثابت عقل و یگانه معیار تشخیص خوب و بد بپذیرند.
سقراط برخلاف سوفیستهای معاصر خویش، بویژه پروتاگوراس و گرگیاس، احکام ثابت عقل را معتبر ميدانست و آنها را در حوزة عقل نظری معیار سنجش صحت و خطا و در حوزة عقل عملی، ملاک تفکیک خوبی از بدی قرار ميداد. هرچند از سقراط مطلبی در باب قانون طبیعی نقل نشده، اما موضعگیری او دربارة معرفت عقلی، دست‌یافتنی بودن حقیقت و تمایز میان سعادت و شقاوت، نقش برجسته او را در تأیید مفاد قانون طبیعی، که همان احکام ثابت عقل عملی است، نشان ميدهد. آراء سقراط در مورد فضیلت و معرفت، راه را برای افلاطون باز کرد تا وی بتواند بر اهمیت حکم عقل تأکید کند. همچنین، طرح این مباحث سبب شد بعدها ارسطو نظریة «حکمت عملی» خود را مطرح کرده و در نهایت، رواقیان و پیروان آنها نظریة قانون طبیعی را بار ديگر طراحی کنند.
افلاطون و ارسطو در هیچکدام از آثار خود، واژة «قانون طبیعی» یا