بقای نفس در مکتب خراسان؛ تبیینی از نفس‌شناسی میرزامهدی اصفهانی، شیخ مجتبی قزوینی و آیتالله مروارید (ره)
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفیابراهیم علیپور 1 * , اکرم قربانی قمی 2
1 - پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
2 - پردیس فارابی دانشگاه تهران
کلید واژه: نفس جسم لطیف بقای نفس معاد مکتب خراسان,
چکیده مقاله :
مکتب خراسان با نگرشی متمایل به فلسفه‌گریزی و اعتقاد به جدایی حوزه‌های وحی، عقل و عرفان از یکدیگر و همچنین اهتمام بر ظواهر متون دینی، نگاهی متفاوت به نفس و بقای آن دارد. بنظر حامیان این مکتب، نفس جسمي لطیف است که تنها بواسطۀ عوارض با بدن متفاوت است و کمالاتی مانند علم و عقل که حقایقی نوری، مجرد، واحد و خارج از نفس هستند را تنها به افاضة حق‌تعالی دریافت میکند. انسان نه تنها در مبدأ خلقت بلکه تا انتهای آنچه بدان واصل میگردد، همواره جسمانی بوده و خواهد بود. در مکتب خراسان، نفس‌شناسی مقدمه یی ضروری برای اثبات بقای نفس است، بگونه‌یی که جاودانگی فرع بر شناخت حقیقت نفس شمرده میشود. نفس که در زندگی دنیا، در کنار بدن زیست میکند، در برزخ، بدون نیاز به بدن و بطور مستقل و با هیئتی شبیه بدن، باقی مانده و به حیات خویش ادامه میدهد، اما در عالم آخرت به بدن دنیوی برگردانده شده و در کنار آن متنعم یا معذب میگردد. این دیدگاه با اشکالاتی روبروست؛ از جمله 1) لازمۀ جسم‌انگاری نفس اینست که معاد روحانی و معاد جسمانی، دو اسم برای یک مسمی باشند، 2) دیدگاه این مکتب، در برخی موارد، انسجام و سازگاری درونی نداشته و در آن پراکندگی آراء دیده میشود و 3) برخی مفاهیم و مسائل مربوطه بدرستی تبیین نشده‌اند. در پژوهش حاضر، با روش تحلیلی ـ کتابخانه يي، دیدگاه سه تن از شخصیتهای برجستۀ این مکتب دربارۀ حقیقت نفس و بقای آن، تبیین و ارزیابی شده است.
The School of Khorasan follows an anti-philosophy approach and believes in the separation of the fields of revelation, intellect, and gnosis from each other. It also attends to the surface meaning of religious texts and has a different view of the soul and its subsistence. The advocates of this School believe that the soul is a delicate body which is different from the soul only in terms of its accidents. They also maintain that it receives certain perfections such as knowledge and intellect, which are luminar (nūrī), immaterial, single, and external realities, merely through Almighty’s blessing. Man will always remain a corporeal being not only at the moment of creation but also to the end of what they unite with. In the School of Khorasan, self-knowledge is a necessary introduction to demonstrating the subsistence of the soul so that immortality is considered to be secondary to the knowledge of the truth. The soul, which lives with the body in worldly life, continues its life in the intermediate world needless of the body and independently in a body-like form. However, it is returned to the worldly body in the Hereafter and is rewarded or punished alongside it. This view suffers from some problems as follows: 1) equating the soul with body requires spiritual and corporeal resurrections to refer to the same process; 2) the approach of this school lacks internal consistency at times, and some diversity and conflict of ideas can be observed there, and 3) some of the concepts and related problems have not been explained correctly. Following an analytic library method, the present study explains and evaluates the views of three prominent figures of this school regarding the truth of the soul and its subsistence.
قرآن کریم.
ابن حزم اندلسی، علی (1416ق) الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، تعلیق احمد شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌فارس، احمد (بیتا) معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
اصفهانی، میرزا مهدی (1385) ابواب الهدی، قم: بوستان کتاب.
اصفهانی، میرزا مهدی (1387) مصباح الهدی بضمیمة اعجاز القرآن، قم: بوستان کتاب.
اصفهانی، میرزا مهدی (بیتا الف) انوارالهدایه، مشهد: کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد.
اصفهانی، میرزا مهدی (بیتا ب) تقریرات، مشهد: مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
اصفهانی، میرزا مهدی (بیتا ج) معارف القرآن، مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
الیاده، میرچا (1379) دین پژوهشی، ج2، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگي.
اونامونا، میگل د. (1370) درد جاودانگی، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران: البرز.
ایجی، عضدالدین (1325) المواقف، بهمراه شرح میر سیدشریف جرجانی، قم: الشریف رضی.
باقلانی، ابوبکر (1421ق) الاعجاز، تعلیق ابوعبدالرحمن عویضه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
بحرانی، میثم بن علی (بیتا) قواعد المرام فی علم الکلام، تحقیق سیداحمد حسینی، قم: کتابخانۀ آیتالله مرعشی )ره(.
تولستوی، لئو (1375) فلسفه زندگی، ترجمة جلال دادگري، تهران: اشرفی.
تهانوی، محمد بن علی (1996م) موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
تهرانی میرزا جواد (1374) میزان المطالب، قم: مؤسسة در راه حق.
تهرانی میرزا جواد (بیتا) فلسفه بشری اسلامی، تهران: بعثت.
جوینی، الملک (1416ق) الارشاد، تعلیق زکریا عمیراث، بیروت: دار الکتب العلمیه.
حلی، حسن (1427ق) کشف المراد، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
حلی، نجم‌الدین جعفر (1414ق) المسلک فی اصول‌الدین، تحقیق رضا استادی، مشهد: آستان قدس رضوی.
شریف، مرتضی (1414ق) شرح جمل العلم و العمل، تصحیح شیخ یعقوب الجعفری المراغی، تهران: دار الاسوة للطباعة و النشر.
شیخ مفید، محمد بن نعمان (1413ق) المسائل السرویه، قم: کنگرۀ جهانی هزارۀ شیخ مفید.
ملاصدرا (1981م) الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت: دار الاحیاء التراث العربی.
طبرسی، حسن (1425ق) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
فیاضی، غلامرضا (1389) علم النفس فلسفی، تحقیق محمدتقی یوسفی، قم: مؤسسة آموزشی پژوهشی امام خمینی.
قزوینی، مجتبی (1389) بیان الفرقان، قم: دلیل ما.
مجلسی، محمدباقر (1374) بحار الانوار، تهران: دار الکتب اسلامیه.
مروارید، حسنعلی (1374) تنبیهات حول المبدأ و المعاد، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
کلینی، محمد بن یعقوب ( 1417ق) اصول کافی، بیروت: النشر الامیره.
متز، تدئوس (1392) «آيا جاودانگي شرط لازم معناي زندگي است؟»، ترجمة سيدمصطفي موسوي اعظم، کتاب ماه فلسفه، شمارة 72، ص90 ـ 81.
ولف، سوزان (1382) «معناي زندگی»، ترجمة محمد عبدالهي، نقد و نظر، شمارة 30ـ29، ص37 ـ 28.
هارولدای، کریچلو (1378) «مقایسه دیدگاههای فلسفی کانت و هگل درباره دین»، ترجمه عبدالعلی دستغیب، نامه فلسفه، شمارة7، ص135 ـ 115.
یگانه، قاسم (بیتا) معرفت نفس، قم: مؤسسة معارف اهل بیت.