تبیین دیدگاه علیقلی بن قرچغای‌خان دربارۀ علم حصولی و علم حضوری، با رویکرد انتقادی
محورهای موضوعی : یافته‌های نو درباره چهره‌ها و مدرسه‌های فلسفی ایران و جهان اسلام
1 - دانشیار گروه فلسفه و کلام، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت)، تهران، ایران
کلید واژه: علم حصولی, علم حضوری, قرچغای خان, عرضیت.,
چکیده مقاله :
علیقلی بن قرچغای‌خان، از فیلسوفان عصر صفوی است که بسیاری از آثارش احیا نشده، اما کتاب احیای حکمت که دربردارندۀ بسیاری از آراء فلسفی اوست، تصحیح و چاپ شده است. ازجمله دیدگاههای ابتکاری این حکیم، تقسیمبندیها و تفسیرهای نوآورانه‌‌یی است که از علم حصولی و علم حضوری ارائه داده است. وی برای بیان دیدگاهش در اینباره، ضمن تقریر نظر حکمای پیشین دربارۀ حقیقت علم، ابتدا پس از توضیح دو قسم علم حقیقی ـ‌یعنی علم ذاتی و عرضی‌ـ علم حصولی و حضوری را ذیل علم عرضی میداند. از یکسو، برخی از دسته‌بندیهایی که وی دربارۀ علم حصولی و حضوری ارائه داده، در طول تاریخ فلسفۀ اسلامی بیسابقه است، و از سوی دیگر، او حقیقت علم را امری عرضی و زائد بر نفس ناطقه میداند. درواقع، علیقلی‌خان با تحلیلی که از مسئلۀ اتحاد عاقل به معقول بدست داده، علم را همانند صفتی میداند که بر موصوف عارض شده است. بررسی رویکرد وی در چهار مرحله انجام شده است که عبارتند از: بررسی اقسام مختلف علم حصولی و حضوری، ناتمام‌بودن نخستین دلیل وی دربارۀ عرضیت علم حضوری و حصولی، نشان‌دادن کاستی موجود در دلیل دوم و سوم، و بیان ناکافی‌بودن دیدگاه وی دربارۀ اتحاد عاقل و معقول. در این نوشتار، نخست سعی شده تا دیدگاه و ابتکار علیقلی خان در اینباره، بطور دقیق تقریر شود، آنگاه با بهره‌گیری از روش تحلیلی‌ـ‌تطبیقی، دیدگاه وی مورد بررسی و نقد قرار گیرد.
‘Alī Qulī Khān Qarchoghāi Khān was one of the philosophers of the Safavid era, many of whose works have remained unknown. However, his book Revival of Wisdom, which contains many of his philosophical ideas, has been edited and published. Among the innovative accomplishments of this philosopher, reference can be made to his novel classifications and interpretations of acquired and presential types of knowledge. When describing his approach in this regard, while presenting the views of early philosophers regarding the truth of knowledge, prior to explaining the two types of true knowledge – essential knowledge and accidental knowledge – he introduces acquired and presential types of knowledge as subcategories of accidental knowledge. On the one hand, some of his classifications of acquired knowledge and presential knowledge are unprecedented in the history of Islamic philosophy. On the other hand, he maintains that the truth of knowledge is an accidental affair that is added to the rational soul. In fact, through his analysis of the problem of the union of the intellect and intelligible, ‘Alī Qulī Khān views knowledge as a quality that has occurred to the qualified. Here, his approach has been studied at four stages: examining different types of acquired knowledge and presential knowledge, investigating the incompleteness of his first argument about the accidental nature of presential knowledge and acquired knowledge, revealing the shortcomings of the second and third arguments, and illustrating the insufficiency of his view regarding the union of the intellect and intelligent. In this paper, the author has initially tried to provide an accurate explanation of ‘Alī Qulī Khān’s innovative view on acquired and presential types of knowledge and, then, to examine and criticize this view following an analytic-descriptive method.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1378) شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا، قم: بوستان کتاب.
آشتیانی، میرزامهدی (1377) اساس التوحید، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، تهران: امیرکبیر.
ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین (1380) قواعد کلی فلسفی در فلسفۀ اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى.
ابن‌سینا (1403) الإشارات و التنبیهات؛ مع الشرح نصیرالدین الطوسی و قطب الدین الرازی، قم: دفتر نشر الکتاب.
ابن‌سینا (1404الف) التعلیقات، تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: مکتبة الأعلام الإسلامی.
ابن‌سینا (1404ب) الشفاء، قم: کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی.
رفیعی قزوینی، سیدابوالحسن (1367) مجموعه رسائل و مقالات فلسفی علامه رفیعی قزوینی، تهران: الزهراء.
سبزواری، ملاهادی (1369) شرح المنظومة، با تعلیقات حسن حسن‌زاده آملی، تحقیق مسعود طالبی، تهران: ناب.
سهروردی (1375) مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، تصحیح هانری کربن، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، به اشراف آیت‌الله سید محمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) شواهد الربوبیّة، در: مجموعه رسائل، ج1، تصحیح و تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1392) تعلیقات بر شرح حکمة الإشراق، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، به اشراف آیت‌الله سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1393) شرح الهدایة الأثیریّة، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1386) نهایة الحکمة، تصحیح غلامرضا فیاضی، قم: مؤسسۀ آموزشی امام خمینی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1387) مجموعه رسائل، گردآورنده هادی خسرو شاهی، قم: بوستان کتاب.
فارابی (1405) فصوص الحکمة، قم: بیدار.
فارابی (1413) الأعمال الفلسفیّة، تحقیق جعفر آل‌یاسین، بیروت: دار المناهل.
فخر رازی (بی‌تا) المباحث المشرقیّة، قم: بیدار.
قرچغای خان، علیقلی (1377) احیای حکمت، ج2، تصحیح فاطمه فنا، با مقدمۀ غلامحسین ابراهیمی دینانی، تهران: میراث مکتوب.
قرچغای خان، علیقلی (1379) رساله‌ای در بیان علم اجمالی و تفصیلی واجب‌تعالی، تصحیح محمد اکوان، تهران: نورالثقلین.
لاهیجی، عبدالرزاق (1425) شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام، تصحیح اکبر اسدعلی‌زاده، قم: مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام.
مطهری، مرتضی (1376) شرح مبسوط منظومه، در مجموعه آثار، تهران: صدرا.