بررسی تقدم و تأخر بالتجوهر و سیر تاریخی آن در فلسفه اسلامی
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفیسعید انواری 1 * , خدیجه هاشمی عطار 2
1 - دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 - دانش‌آموختة دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشکدة حقوق الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: تقدم و تأخرتجوهرماهيتتشکیکسهروردیمیردامادملاصدرا,
چکیده مقاله :
تقدم و تأخر بالتجوهر یا بالماهیه با نظریه اصالت ماهیت سازگار دانسته شده و کاربرد آن در نظام اصالت وجود، تنها به تقدم جنس و فصل بر نوع محدود گردیده است. این مقاله با تبیین معنای تجوهر و تفاوت آن با جوهر، به بررسی این اصطلاح در فلسفه اسلامی پرداخته و نحوه شکلگیری و کاربردهای آن را مشخص نموده است. این اصطلاح نخستین بار در آثار شیخ‌اشراق مطرح شده، سپس میرداماد مصادیق این نوع از تقدم را از تقدم بالطبع تفکیک کرده و آن را یکی از اقسام سه‌گانه تقدم ذاتی قرار داده است. این نوع از تقدم دارای کاربردهای زیادی در نظام اصالت ماهیت بوده که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد: تقدم علل قوام عقلانی ماهیت (جنس و فصل) یا علل قوام خارجی آن (ماده و صورت) بر ماهیت، تقدم ماهیت بر لوازم ماهوی و وجودی آن و تقدم ماهیت بر وجود. پس از ملاصدرا و با غلبه تفکر اصالت وجود، مصادیق تقدم و تأخر بالتجوهر تقلیل یافته و به آنچه با نظام اصالت وجود سازگار باشد، منحصر گردیده است. در مقابل، سایر مصادیق تقدم و تأخر بالتجوهر، از مصادیق تقدم و تأخر بالحقيقه در نظر گرفته شده است.
Priority or posteriority through substantiality or quiddity is considered to be consistent with the theory of the principiality of quiddity, and its application in the system of the principiality of existence has been merely limited to the priority of genus and differentia to species. Through explaining the meaning of substantiality and its difference from substance, this paper examines the former term in Islamic philosophy and clarifies its process of development and applications. This term was propounded for the first time in Suhrawardī’s works and, later, Mīr Dāmād distinguished the referents of this kind of priority from those of priority by essence and introduced it as one of the three types of essential priority. Priority through substantiality has several applications in the system of the principiality of quiddity, such as the priority of the causes of the rational consistency (genus and differentia) or external consistency (matter and form) of quiddity to quiddity, the priority of quiddity to its quiddative and ontological concomitants, and the priority of quiddity to existence. After Mullā Ṣadrā, because of the dominance of his theory of the principiality of existence, the referents of priority and posteriority by substantiality decreased and were limited to those which were in conformity with the system of the principiality of existence. In contrast, the other referents of this kind of priority have been considered to be among those of priority and posteriority by truth.
آشتیانی، میرزا مهدی (1377) اساس التوحید، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: امیرکبیر.
ابن‌سینا، حسين‌بن عبدالله (1375) الاشارات و التنبیهات، به همراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم: نشر البلاغه.
ابن‌سینا، حسين‌بن عبدالله (1379) النجاه من الغرق فی بحر الضلالات، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن‌سینا، حسين‌بن عبدالله (1383) دانشنامه علائی (الهیات)، تصحیح محمد معین، همدان: دانشگاه بوعلی سینا و انجمن مفاخر فرهنگی.
ابن‌سینا، حسين‌بن عبدالله (1391) التعلیقات، تصحیح سیدحسین موسویان، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
ابن‌سینا، حسين‌بن عبدالله (1404الف) الشفاء (الالهیات)، تحقیق الأب قنواتی، مراجعه ابراهیم مدکور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
ابن‌سینا، حسين‌بن عبدالله (1404ب) الشفاء (المنطق)، ج1، تحقیق الأب قنواتی، مراجعه ابراهیم مدکور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
ارسطو (1383) مقولات؛ بهمراه ایساغوجی فرفوریوس، ترجمه محمد خوانساری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
افنان، سهیل محسن (1387) پیدایش اصطلاحات فلسفی در عربی و فارسی، ترجمه محمد فیروزکوهی، تهران: سمت.
انواری، سعید (1395) «تفاوت هیأت در حکمت اشراق با عرض در حکمت مشاء»، دو فصلنامه فلسفی شناخت، ش 1/ 74، ص38ـ23.
انواری، سعید؛ حسین‌نیا، سيدجليل (1394) «زمینه‌ها و علل طرح نظریات فلسفی ناسازگار در آثار ملاصدرا»، خردنامه صدرا، ش 79، ص56-31.
بهمنیار بن المرزبان (1375) التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران: دانشگاه تهران.
جوادی آملی، عبدالله (1395) رحیق مختوم (شرح حکمت متعالیه)، ج16: بخش ششم از جلد سوم، تنظیم و تدوین حمید پارسانیا، قم: نشر اسراء.
حکمت، نصرالله (1390) درسنامه حکمت مشاء، تهران: علم.
خوانساری، آقا جمال حسین بن محمد (1388) الحاشیه علی شروح الأشارات، تصحیح احمد عابدی، قم: بوستان کتاب.
دشتکی، غیاث‌الدین منصور (1390) تجوهر الاجسام، در: شفاء القلوب و تجوهر الاجسام، تصحیح علی اوجبی، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
رازی، قطب‌الدین (1375) المحاکمات، ذیل: الاشارات و التنبیهات، بهمراه شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم: نشر البلاغه.
زنوزی، ملاعبدالله (1381) لمعات الهیه، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
سبزواری، ملاهادی (1360) تعلیقه بر الشواهد الربوبیه، تصحیح جلال‌الدین آشتیانی، مشهد: مركز نشر دانشگاهي.
سبزواری، ملاهادی (1378) الحاشیه علی الحاشیه الجمالیّه، تحقیق رضا استادی، قم: مؤتمر المحقق الخوانساری.
سبزواری، ملاهادی (1383) تعلیقه بر الأسفار، ضمیمه الحکمه المتعالیه فی الأسفار الاربعه، ج3، تصحیح و تحقيق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
سبزواری، ملاهادی (1416ق) شرح المنظومه، تصحیح مسعود طالبی، قم: نشر ناب.
سجادی، سیدجعفر (1379) فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سهروردی، شهاب‌الدین (1380الف) التلویحات، در: مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، ج1، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شهاب‌الدین (1380ب) حکمه الاشراق، در: مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، ج2، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شهاب‌الدین (1380ج) المشارع و المطارحات، در: مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، ج1، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شهاب‌الدین (1380د) المقاومات، در: مجموعه مصنفات شیخ‌اشراق، ج1، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیدعرب، حسن (1391) «تقدم و تأخر»، دایره المعارف تشیع، ج5، تهران: حکمت.
شعرانی، ابوالحسن (1351) ترجمه و شرح فارسی کشف المراد، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
شهرزوری، شمس‌الدین محمد (1385) رسائل الشجره الالهیه، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
شیرازی، قطب‌الدین (1385) دره التاج، تصحیح سیدمحمد مشکور، تهران: حکمت.
طباطبايی، محمدحسین (1414ق) بدایه الحکمه، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
طباطبايی، محمدحسین (1416ق) نهایه الحکمه، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
طوسی، نصیر الدین (1375) شرح الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
عبودیت، عبدالرسول (1394) درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج1، تهران: سمت.
علوی، احمد بن زین‌العابدین (1376) شرح کتاب القبسات میرداماد؛ تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
علیقلی بن قرچغای خان (1377) احیای حکمت، تصحیح فاطمه فنا، تهران: میراث مکتوب.
فخررازی، محمدبن عمر (1411ق) المباحث المشرقیه فی علم الالهیات و الطبیعیات، قم: بیدار.
قوشچی، علاء‌الدین علی بن محمد (1393) تجرید الکلام فی تحریر عقاید الاسلام (شرح تجرید العقائد)، تصحیح محمدحسین زارعی رضایی، قم: رائد.
لاهیجی، حسن بن عبدالرزاق (1355) زواهر الحکم، در: منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر)، ج3، تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، با مقدمه هانری کربن، مشهد: انجمن فلسفه.
لاهیجی، حسن بن عبدالرزاق (1383) گوهر مراد، تصحیح مؤسسه تحقیقاتی امام صادق (ع)، تهران: نشر سایه.
مطهری، مرتضی (1378) شرح مبسوط منظومه (2)، در: مجموعه آثار، ج10، تهران: صدرا.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1375) مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: حکمت.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1378) رساله فی الحدوث، تصحیح و تحقيق سیدحسین موسویان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1380) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج2: تصحیح و تحقيق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1382الف) شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا، تصحیح و تحقيق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1382ب) الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح و تحقيق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1383الف) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج1: تصحیح و تحقيق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1383ب) الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه، ج3: تصحیح و تحقيق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1389) اتصاف الماهیه بالوجود، تصحیح سیدمحمود یوسف‌ثانی، در: مجموعه رسائل فلسفی، ج1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا، محمدبن ابراهيم (1391) المشاعر، تصحیح مقصود محمدی، در: مجموعه رسائل فلسفی، ج4، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
میرداماد، محمدباقر (1367) القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
میرداماد، محمدباقر (1381الف) الایماضات، در: مجموعه مصنفات میرداماد، ج1، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
میرداماد، محمدباقر (1381ب) التقدیسات، در: مجموعه مصنفات میرداماد، ج1، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
میرداماد، محمدباقر (1381ج) خلسه الملکوت، در: مجموعه مصنفات میرداماد، ج1، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
میرداماد، محمدباقر (1385) الافق المبین، در: مجموعه مصنفات میرداماد، ج2، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
میرداماد، محمدباقر (1397) تقویم الایمان، بهمراه شرح آن با عنوان کشف الحقائق نوشته میرسید احمد علوی، تصحیح علی اوجبی، تهران: نشر وایا.
نراقی، ملامحمدمهدی (1381) اللمعات العرشیه، کرج: عهد.
یزدان‌پناه، سیدیدالله (1389) حکمت اشراق (1)، تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور، قم: سمت.