تأثير حکيم سبزواري بر مکتب تهران (تداوم مکتب فلسفي اصفهان قاجاري)
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدیدمحمدجواد سامي 1 * , سعيد رحيميان 2
1 - دانشگاه هنر شيراز
2 - دانشگاه شيراز
کلید واژه: حکمت متعاليه حکيم سبزواري مکتب اصفهان صفوي و قاجاري مکتب تهران ,
چکیده مقاله :
نوشتار حاضر به بررسي نحوة تحقق مکاتب فلسفي اسلامي در حوزه فرهنگي ايران از قرن هشتم تا سيزدهم هجري ميپردازد. در اين راستا سير تحول مکاتب مزبور از «مکتب فلسفي شيراز» (به نمايندگي قطب‌الدين شيرازي و صدرالدين دشتکي) به «مکتب اصفهان صفوي» (به نمايندگي ميرداماد و ملاصدرا) و از آن به «مکتب اصفهان قاجار» (به نمايندگي ملاعلي نوري و ملااسماعيل خواجوي) و در نهايت وصول آن به «مکتب تهران» (به نمايندگي ملاعلي مدرس زنوزي و ملامحمد رضا قمشه‌اي و حکيم جلوه) مطرح ميشود و در ادامه به نقش کليدي حکيم سبزواري در تحول مکتب سوم به مکتب تهران پرداخته ميشود. بديهي است بلحاظ دوره زماني انتخاب شده مجال پرداختن به مکاتب پيش از مکتب فلسفي شيراز مانند «مکتب مراغه» (به نمايندگي خواجه نصيرالدين طوسي) و يا پس از مکتب تهران يعني «مکتب نوصدرايي» (به نمايندگي علامه طباطبايي) نبوده است. در اين راستا تلاش شده به ويژگيهاي چهار مکتب مورد نظر و شرايط اجتماعي حاکم بر جامعه و علل رويکرد مردم به حکما و دانشمندان شاخص هر مکتب اشاره گردد. اين پژوهش به شيوه كتابخانه‌يي و تلاشي تطبيقي نشان ميدهد كه استبداد و ظلم ناشي از رفتار حاکمان و مشروعيت‌بخشي و همراهي اهل علم، علت عمده تشکيل حلقه‌ها و کانونهاي شبه‌حزبي به دور قدرتهاي معنوي در لباس حکيم و صوفي بدليل تأثير سخن عارفان و فيلسوفان بوده است.
The present study examines the quality of the realization of Islamic schools of philosophy in the Iranian cultural field between eighth and thirteenth centuries (AH). Initially, the authors discuss the development of such schools from the “Philosophical School of Shiraz (represented by Qutb al-Din Shirazi and Sadr al-Din Dashtaki) to the “School of Safavid Isfahan (represented by Mir Damad and Mulla Sadra) and from there to the School of Qajar Isfahan (represented by Mulla Ali Nuri and Mulla Isma’il Khwajavi), and finally to the “School of Tehran” (represented by Mulla Ali Mudarris Zunuzi, Mulla Mohammad Reza Ghomshei, and Hakim Jilwah). Then they deal with the key role of Hakim Sabziwari in the development of the third school in the School of Tehran. Clearly, because of the chosen period, there is no place for focusing on the schools preceding the philosophical school of Shiraz, such as “School of Maragheh” (represented by Khawaja Nasir al-Din Tusi) or the schools succeeding the School of Tehran, such as the “Neo-Sadrian School” (represented by ‘Allamah Tabataba’i). In line with the purpose of the study, the authors have tried to refer to the specific features of the four target schools, the social conditions dominating the society, and the reasons behind people’s referring to the distinguished philosophers and scholars of each school. Following a library method of research and a comparative design, this study demonstrates that the rulers’ coercion and cruelty and the scholars’ attempts at granting legitimacy to their acts and following them were the main causes of the creation of certain pseudo-parties and centers around spiritual authorities in the garb of philosophers and Sufis.
آشتياني، سيدجلال‌الدين، مجموعه رسائل حکيم، مشهد، دانشگاه فردوسي، 1360.
آشتياني، سيدجلال‌الدين، شرح حال و آراي ملاصدرا، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1378.
ابراهيمي ديناني، غلامحسين، ماجراي فکري فلسفي در جهان اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1391.
اسراري سبزواري، ولي‌الله، شرح زندگاني حاج ملاهادي سبزواري، سبزوار، چاپ بيهق، 1332.
اعتمادالسلطنة، المآثر و الآثار، چاپ سنگي، تهران، کتابفروشي سنائي، 1306.
الگار، حامد، دين و دولت، ترجمه ابوالقاسم سري، تهران، انتشارات طوس، 1369.
ايزتسو، توشيهيکو، حکمت سبزواري، شرح محقق، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1368.
برخواه، انسيه، سبزواري پژوهي، تهران، خانه کتاب، 1392.
پلاک، اطريشي، سفرنامه، ترجمه کيکاوس جهانداري، تهران، انتشارات خوارزمي، 1361.
تهراني، اقابزرگ، الذريعه، کوشش علينقي منزوي، تهران، مطبعه علمي، 1372.
جمعي از نويسندگان، «مکتب تهران»، دايرة المعارف فلسفي تشيع، تهران، بنياد اسلامي، ج5، بي‌تا.
حافظ، شمس‌الدين محمد، ديوان اشعار، تصحيح محمد قزويني و قاسم غني، تهران، انتشارات زوار، 1332.
حسيني، سيدمصطفي، دايرة المعارف جامع اسلامي، تهران، ج6، 1379.
خوانساري، محمد، منطق صوري، تهران، دانشگاه تهران، 1392.
دبير سياقي، محمد، تذکرة الملوک، تهران، انتشارات اميرکبير، 1359.
دواني، علي، شرح حال زندگاني جلال‌الدين دواني، قم، انتشارات حكمت، 1334.
رحيميان، سعيد، مباني عرفان نظري، تهران، انتشارات سمت، 1390.
رحيميان، سعيد، فيض و فاعليت وجودي، قم، انتشارات بوستان کتاب، 1380.
رضانژاد، غلامحسين، زندگي آثار حکيم سبزواري، تهران، انتشارات سنائي، 1371.
سامي، علي، روزها و يادها، شيراز، انتشارات خيام، ج2، 1360.
سبزواري، ملاهادي، شرح اسماء تهران، چاپخانه استاد محمدتقي، 1298.
سعدي، مصلح‌الدين، گلستان، بكوشش خطيب‌رهبر، تهران، مطبوعات صفي‌عليشاه، 1348.
سعدي، مصلح‌الدين، كليات، بكوشش خطيب‌رهبر، تهران، مطبوعات صفي‌عليشاه، بي‌تا.
شعباني، رضا، تاريخ ايران، تهران، انتشارات نداي تاريخ، 1394.
شعباني، رضا، مباني تاريخ اجتماعي، تهران، نشر قومس، 1395.
صدوقي سها، منوچهر، حکمت اسلامي، حکيم تهران، ويژه‌نامه شماره 7، قم، نشر زيتون، 1394.
صدوقي سها، منوچهر، تاريخ حکما و عرفاي متأخر، تهران، انتشارات حکمت، 1359.
کربن، هانري، تاريخ فلسفه اسلامي، ترجمه جواد طباطبائي، تهران، انتشارات مينوي خرد، 1380.
لاکهارت، لارنس، انقراض سلسله صفويه، ترجمه اسماعيل دولتشاهي، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1344.
مدني، احمد، تاريخ معاصر ايران، تهران، انتشارات اميرکبير، 1360.
مطهري، مرتضي، علوم اسلامي، قم، انتشارات صدرا، 1359.
ملاصدرا، محمد، الأسفارالأربعة، تهران، چاپ مصطفوي، ج6، 1390.
ملاصدرا، محمد، الأسفارالأربعة، تصحيح و تحقيق غلامرضا اعواني؛ مقدمه و اشراف استاد سيدمحمد خامنه‌اي، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، ج1، چ1، 1383.
مولوي، جلال‌الدين محمد، مثنوي معنوي، تصحيح نيكلسون، تهران، انتشارات اميركبير، 1363.
مينورسکي، تذکرة الملوک، ترجمه مسعود رجب نيا، تهران، انتشارات اميرکبير، 1368.
نصر، سيدحسين، صدرالمتألهين و حکمت متعاليه، ترجمه حسين سوزنچي، تهران، دفتر پژوهش، 1382.
نصر، سيدحسين، تاريخ فلسفه اسلام، زندگي و تأليفات سبزواري، چاپ ديسبادن، 1966.
نوذري، عزت‌الله، تاريخ اجتماعي ايران، تهران، انتشارات خجسته، 1396.
نوشين، غلامحسين، آثار حکيم سبزواري، تهران، کتاب فروشي سنائي، 1376.
ولايتي، علي‌اکبر، نقش شيعه در فرهنگ و تمدن، تهران، انتشارات اميرکبير، 1389.
هنرفر، لطف‌الله، گنجينه آثار تاريخي اصفهان، اصفهان، کتابفروشي ثقفي، 1344.