ملاحظاتی در سیر تطورات عنوان «فلسفه» در جهان اسلام
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفی
فردین جمشیدی مهر
1
*
,
عارف دانیالی
2
1 - استادیار گروه الهیات (فلسفه)، دانشکدۀ علوم انسانی و علوم ورزشی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران
2 - استادیار گروه الهیات (فلسفه)، دانشکدۀ علوم انسانی و علوم ورزشی، دانشگاه گنبدکاووس، گنبدکاووس، ایران
کلید واژه: فلسفه, فلسفة اولی, حکمت اسلامی, فلسفة اسلامی, میرداماد,
چکیده مقاله :
فلسفه علمی برهانی است برای شناخت حقایق هستی، از آن جهت که موجودند. چنین معرفتی در عنوان خود، هیچ اشارهیی به امر قدسی و الهی ندارد. اما در جهان اسلام بتدریج فلسفه با قیود دینی و الهی همراه شد که سرآمد این قیود، قید «اسلامی» است. تعبیر «فلسفة اسلامی» در چند دهة گذشته مورد پرسش متفکران قرار گرفت و هر کدام در توجیه آن نظری ارائه کردند. بنظر میرسد برای بررسی دقیقتر حقیقتِ فلسفة اسلامی، لازم است نخست از لحاظ تاریخی ریشة آن را مورد مداقه قرار دهیم. بعد از آنکه در نهضت ترجمه، نوبت به ترجمة کتب فلسفی یونانی رسید، عنوان «فلسفه» بدون هیچ قید و وصفی در جهان اسلام رواج پیدا کرد. کندی اولین فیلسوف مسلمان، فلسفه را جز با قید «اولی» بکار نبرد. البته او برای فلسفه، نقشی مانند دین قائل بود که میتوانست انسان را به اوج کمالات الهی نایل گرداند، اما بهر حال، وی جز «فلسفه» و «فلسفة اولی» تعبیر دیگری انتخاب نکرد و بکار نبست. فارابی که در بسیاری از زمینهها ابتکار خویش را نشان داده، نخستین فیلسوف و همچنین از معدود فیلسوفان مسلمانی بود که فلسفه را با صفاتی که بار ارزشی و دینی داشت، توصیف کرد. او حتی فلسفه را به طبقات مختلف تقسیم نمود و برخی از مراتب فلسفه را خسیس، و بعضی را شریف میدانست؛ یا برخی را ناقص و بعضی را کامل توصیف میکرد. بر همین اساس، میتوان گفت فارابی در دینی کردن فلسفه نقشی مهم ایفا کرده است. بعد از او، فیلسوفان مسلمان از قیود و توصیفاتی متعدد برای فلسفه بهره گرفتند. ابوحیان توحیدی از تعبیر «فلسفة عالیه» استفاده کرد، اخوان‌الصفا تعبیر «فلسفة روحانی» را بکار بردند، حتی ابنسینا در برخی از مواضع، ترکیب «فلسفة الهی» را ارائه کرده و همچنین، از «فلسفه مهذّب» و «فلسفه غیرمهذّب» و «فلسفة مشرقیه» سخن گفته است. غزالی ـ‌که معارضت وی با فلسفه عیان است‌ـ «فلسفة الهیون» را مطرح کرد. «فلسفة اعلی»، «فلسفة حسنه» و «فلسفة حق»، توسط فخررازی، ابنطبیب و شهرزوری معرفی شد. شیخاشراق نیز «فلسفة اشراقی» را که اشاره به شیوه و روش فلسفۀ او داشت، عرضه نمود. جالب اینست که هیچیک از این تعابیر، بار ارزشی، دینی و قدسی نداشتند و هر یک به وجهی از وجوه فلسفة مدنظر فیلسوفان اشاره دارد. اما میرداماد، فیلسوف مشائی عصر صفوی، کسی بود که ـ‌بر خلاف اکثر فیلسوفان مسلمان که فلسفه را همان حکمت میدانستندـ برای فلسفه، شأنی نازلتر و خسیستر از حکمت قائل شد. او فلسفه را همان میراث یونانیان میدانست که در پرتو تعالیم اسلامی ارتقا یافته و به حکمت تبدیل شده است. به‌اعتقاد او، فلسفه هرگز نمیتواند به مقام حکمت ارتقا یابد، مگر در پرتو دین اسلام و تعالیم عالیة آن. میرداماد کسی بود که برای نخستینبار، اصطلاح «فلسفة اسلامی» را بکار برد و مراد او از فلسفة اسلامی، همان حکمتی است که آن را شریفتر و کاملتر از فلسفة یونانی میشمرد. میرداماد خود را در ریاست بر فلسفة اسلامی شریک ابنسینا و در مقام تعلیم فلسفه اسلامی، شریک فارابی تلقی میکرد. بعد از میرداماد، تا دوران معاصر، تعبیر فلسفة اسلامی مهجور ماند. حتی در عصر حاضر، فیلسوفی مانند علامه طباطبایی از آن تعبیر استفاده نکرده بلکه بجای آن، از تعبیر «فلسفة اسلام» یا «فلسفة الهی اسلام» بهره برده که از نظر بار معنایی میتواند با «فلسفة اسلامی» متفاوت باشد. عبدالرحمن بدوی و استاد مطهری تقریباً بصورت همزمان، یعنی در دهة سی شمسی، مصادف با دهة1950 میلادی، اصطلاح «فلسفة اسلامی» را رواج دادند. نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد که آنچه معاصران در توجیه عنوان فلسفة اسلامی تعریف میکنند، با آنچه میرداماد از فلسفة اسلامی مدنظر داشت، کاملاً متفاوت است. این نوشتار در جمعآوری اطلاعات بشیوۀ اسنادی، و در تحلیل آنها، بر اساس شیوة تاریخی، توصیفی و منطقی نگاشته شده است.
Philosophy is a demonstrative science in order to know the truths of being qua being. Such a knowledge makes no reference to any holy and divine affair in its title. However, in the world of Islam, philosophy gradually was accompanied with certain religious and theological terms, the most prominent of which is “Islamic”. In recent decades, the term “Islamic philosophy” has been discussed by certain thinkers and each of them has presented some views in order to justify it. It seems that, in order to examine the truth of Islamic philosophy more accurately, it is first necessary to study its historical roots. When it was the time to translate Greek philosophy books during the Translation movement, the term “philosophy” became prevalent in the world of Islam with no prefix. Kindī was the first Muslim philosopher who only used the term “prime” before philosophy. Of course, he considered a role for philosophy similar to that of religion, which could direct man to the peak of divine perfections. However, he never used any term other than “philosophy” and “prime philosophy”. Fārābī, who showed his own innovations in several fields, was the first philosopher and one of the rare Muslim philosophers who described philosophy laden with ethical and religious semantic adjectives. He even divided philosophy into different layers, with some of them being abject and some of them noble, or described some as being defective and some as perfect. Accordingly, it can be said that Fārābī played a significant role in granting a religious nature to philosophy, after him, Muslim philosophers used many different attributes for philosophy. Abū Ḥayyān al-Tawḥīdī used the term “supreme philosophy”; Ikhwān al-Ṣafā used the term “spiritual philosophy”, and even Ibn Sīnā in some places used the term “divine philosophy”, as well as “polite philosophy”, “impolite philosophy”, and “Oriental philosophy”. Ghazzālī, whose opposition to philosophy is quite known to all, referred to “philosophy of divine people”. Fakhr al-Dīn Rāzī, Ibn Ṭabīb, and Shahrzūrī used the terms “supreme philosophy”, “best philosophy”, and “philosophy of truth”, respectively. Suhrawardī used the term “Illuminationist philosophy”, which referred to his philosophical method. Interestingly enough, none of these terms enjoyed an ethical, religious, and holy semantic load, and each referred to one aspect of the multiple aspects of the philosophy intended by different philosophers. However, unlike most Muslim philosophers who equated philosophy with wisdom, Mīr Dāmād, the Peripatetic philosopher of the Ṣafavīd era, granted philosophy a status lower than that of wisdom. In his view, philosophy was the same legacy of the Greeks, which had been developed and promoted to the level of wisdom in the light of Islamic teachings. He believed that philosophy can never reach the level of wisdom unless in the light of Islam and its supreme teachings. He was the first thinker who used the term “Islamic philosophy” for first time for a kind of wisdom that he considered to be nobler and more perfect than Greek philosophy. Mīr Dāmād viewed himself at the same level with Ibn Sīnā as the leader of Islamic philosophy and with Fārābī in teaching it. The term “Islamic philosophy” remained forsaken after Mīr Dāmād until the contemporary period. In the present period, even a philosopher such as ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī’ did not use it and, instead, employed the term “philosophy of Islam” or the “divine philosophy of Islam”, which could be semantically different from “Islamic philosophy”. Abdulraḥmān Badvī and Murtaḍā Muṭahharī began disseminating the term “Islamic philosophy” almost at the same time, that is in 1330’s (1950’s). The results of the present study reveal that what contemporary thinkers state in order to justify this title is completely different from Mīr Dāmād’s conception of Islamic philosophy. The required data for this study were collected based on documentary research and analyzed following a historical-descriptive-logical method.
ابن¬رشد، محیی‌الدین (1993م) تهافت التهافت، تقدیم و تعلیق محمد العریبی، بیروت: دار الفکر.
ابن¬سینا (1400ق) رسائل ابن¬سینا، قم: بیدار.
ابن¬سینا (1404) الشفاء (المنطق)، به تحقیق سعید زاید، قم: کتابخانة آیت‌الله المرعشی.
ابن¬سینا (1405ق) الشفاء (الریاضیات، الموسیقی)، تحقیق عبدالحمید صبره، قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشی.
ابن¬سینا (1980م) عیون الحکمة، مقدمه و تحقیق عبدالرحمن بدوی، بیروت: دار القلم.
ابن¬منظور، محمد‌بن مکرم (1414) لسان العرب، بیروت: دار الصادر.
اخوان‌الصفا (1412ق) رسائل اخوان الصفاء و خلّان الوفاء، بیروت: الدار الاسلامیّة.
بستانی، فؤاد افرام (1376) فرهنگ ابجدی، ترجمة رضا مهیار، تهران: اسلامی.
توحیدی، ابوحیان (1929م) المقابسات، تحقیق حسن السندوبی، مصر: المکتبة البحاریة.
جوادی¬آملی، عبدالله (1384) «چیستی فلسفه اسلامی»، قبسات، شمارۀ 35، ص10ـ5.
رازی، قطب‌الدین¬ محمد (1375) المحاکمات بین شرحی الاشارات، قم: نشر بلاغت.
سهروردی، شهاب¬الدین یحیی (1375) مجموعه مصنّفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن، سیدحسین نصر و نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شهرزوری، شمس¬الدین محمد (1372) شرح حکمة الإشراق، تقدیم و تحقیق حسین ضیائی تربتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شیخون، لویس (1985م) مقالات فلسفیة لمشاهیر المسلمین و النصاری، قاهره: دار العرب.
غزالی، ابوحامد محمد (1416ق) مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت: دارالفکر.
غفاری، حسین (1379) «فلسفه اسلامی یا فلسفه مسلمانان»، مجله فلسفه و کلام، شمارة 1، ص96ـ71.
فارابی، ابونصر محمد (1413ق) الأعمال الفلسفیّة، مقدمه و تحقیق جعفر آل¬یاسین، بیروت: دار المناهل.
فارابی، ابونصر محمد (1996م) السیاسة المدنیّة، مقدمه و شرح علی بوملحم، بیروت: مکتبة الهلال.
فخررازی، ابوعبدالله محمد‌بن عمر (1404ق) شرح علی الاشارات (شرحی الاشارات)، قم: کتابخانة آیت‌الله مرعشی.
فخری، ماجد (1374) سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمة مرتضی اسعدی و دیگران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کندی، ابویوسف یعقوب‌بن اسحاق (بی¬تا) رسائل الکندی الفلسفیّة، تصحیح محمد ابوریده، قاهره: دار الفکر.
محقق، مهدی (1383) «مقدمه»، در ابنسینا، طبیعیات دانشنامه علائی، تصحیح سیدمحمد مشکوة، همدان: دانشگاه بوعلی¬سینا.
ملکیان، مصطفی (1385) «فلسفه اسلامی؛ هستی و چیستی»، مجله نقد و نظر، شمارة 41و42، ص167ـ118.
میرداماد، محمدباقر (1367) القبسات، به¬اهتمام مهدى محقق و دیگران، تهران: دانشگاه تهران.
میرداماد، محمدباقر (1380) جذوات و مواقیت، تصحیح علی اوجبی، تهران: میراث مکتوب.
میرداماد، محمدباقر (1385) مصنّفات، به¬اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.