مطالعة انتقادی نظریه¬های قانون طبیعیِ عقلگرایان دوره جدید با تأکید بر دیدگاههای منتسكيو، روسو و كانت
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
محمدحسین طالبی
1
(دانشیار گروه حقوق و فقه اجتماعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران)
کلید واژه: قانون طبیعی, عقلگرایان دورة جدید, بررسي انتقادی, منتسکیو, روسو, کانت,
چکیده مقاله :
از میان تفاسیر متنوع قانون طبیعی، پرطرفدارترین آنها عبارتست از اينكه «قانون طبیعی، فرمانهای عقل عملی دربارة رفتارهای اختیاری بشر در همة زمینها و زمانهاست که بشر با اطاعت از آنها به خوشبختی همیشگی دست می یابد». آموزة قانون طبیعی در دورة جدید دستخوش دو خوانش متضاد تجربه گرا و عقلگرا قرار گرفت. مراد از «عقل» در اندیشة عقلگرایی دورة جدید، عقل حسابگر بود که عقلگرایان آن را ابزاری برای رسیدن به آرزوهای مادی و غیرمادی (اخلاقی) خویش میدانستند. سه فیلسوف عقلگرای عصر روشنگری که در آن زمان بیش از دیگران دربارة آموزة قانون طبیعی بحث و نظر داشته‌اند، عبارتند از: منتسکیو، روسو و کانت. در این مقاله پس از بیان گزارشی مختصر از مباحث و نظريات آنها در مورد قانون طبیعی، به ارزیابی اين ديدگاهها بترتيب ذيل پرداخته شده است. در گفتار نخست، منتسکیو با طرح يك افسانة خودساخته معتقد است كه پیروی از میل طبیعی، بشر را به خوشبختی میرساند. این پیروی در نگاه او، مفاد قانون طبیعی است. مهمترین نقد بر نظریة قانون طبیعی منتسکیو آنست که او قانون طبیعی را با «قانون طبیعت» خلط کرده است. در گفتار دوم، روسو برخلاف منتسکیو، اعتقاد دارد كه قانون طبیعی مبتنی بر عقل نیست، بلکه در غرایز و احساسات بشر ریشه دارد. اشكال اساسي اين ديدگاه، نگرش مادی روسو به طبیعت بشر است و همين باعث شده که انسان در نظر او، در سطح یک حیوان فروكاسته شود. سرانجام، در گفتار سوم به بررسي انتقادی قانون طبیعی در اندیشة کانت پرداخته شده است. بنظر وي، قانون طبیعی با قانون طبیعت تفاوت دارد. كانت بر این باور است که ماهیت قانون طبیعی دو ویژگی دارد: جهانشمولی (کلیت) و درونی (باطنی) بودن. با اینهمه، او هیچیک از مصادیق قانون طبیعی را بیان نکرده و در ارائة تبييني كامل براي این آموزه موفق نبوده است. این ناکامی ريشه در نظام معرفتیِ فلسفة کانت دارد که بر مبناي آن، عقل عملی و فرامين آن (يا همان قانون طبيعي) را بايد غیرمستدل و غیرقابل اعتماد دانست. كانت معتقد است مباحث مربوط به امور غیرمادی و حتی جواهر مادی، مباحثی جدلی هستند، و نه برهانی. روش تحقیق در این نوشتار، همانند هر مطالعة انتقادی دیگر، روش ترکیبی نقلی ـ عقلی است. در این روش، ابتدا ديدگاههاي اين سه فیلسوف عقلگرای دورة جدید دربارة قانون طبیعی نقل شده و سپس بکمک برهان و استدلال عقلی، بررسي و ارزيابي شده است.
Among the various interpretations of natural law, the most favorite of them states that it refers to the orders of practical intellect regarding Man’s voluntary behaviors in all places and at all times that lead to permanent happiness if obeyed by human beings. The theory of natural law in the modern period has received two opposing empirical and rationalist interpretations. By reason, modern rationalism means calculating reason, which is viewed as a tool for attaining material and immaterial (moral) wishes. Montesquieu, Rousseau, and Kant were three rationalist philosophers of the Age of Enlightenment who discussed and theorized about natural law. In this paper, after a brief account of their theories on natural law, the author evaluates them one by one. In the first section, the author argues that Montesquieu, by posing a self-made myth, states that following natural desire leads Man to happiness. This act of following in his view implies natural law. The most important criticism of Montesquieu’s theory is that he has confused the natural law with the law of nature. In the second section, the author argues that, unlike Montesquieu, Rousseau believes that natural law is not based on the reason but, rather, on human instincts and feelings. The basic problem of this theory is his material approach to human nature, which lowers Man to the level of animals. Finally, the third section presents a critical investigation of Kant’s natural law. In his view, natural law is different from the law of nature. Kant believes that natural law enjoys two characteristics: universality and intrinsicness. However, he has not referred to any of the applications of natural law and has failed in providing a complete explanation of this theory. This failure is rooted in the epistemological system of Kant’s philosophy, based on which the practical wisdom and its orders (or the same natural law) must be deemed unfounded and unreliable. Kant maintains that the issues related to immaterial and even material substances are polemic rather than demonstrative in nature. Similar to other critical studies, the present study was conducted following a mixed narrative-intellectual method. Accordingly, the views of the three rationalist philosophers of the modern period are initially explained and then examined and evaluated based on rational arguments and reasoning.
طالبی، محمد حسین (1400) «مطالعه انتقادی نظریه¬های قانون طبیعیِ تجربه¬گرایان در دورة جدید»، تاریخ فلسفه، شمارۀ 47، ص154ـ123.
طالبی، محمد حسین (1401) حقوق طبیعی بشر، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
D'Entreves, Alexander (1951) Natural Law, an Introduction to Legal Philosophy, New York: Hutchinson.
Finnis, John (1980) Natural Law and Natural Rights, Oxford: Clarendon Press.
Griffin, John (2008), On Human Rights, Oxford: Oxford University Press.
Hobbes, Thomas (1996) Leviathan [1651], in J. C. A. Gaskin ed., Oxford: Oxford University Press.
Hunter, Ian (2001) “The Recovery of Natural Law: Hochstrasser’s History of Morality”, in Economy and Society, 30, pp. 354-367.
Jones, Peter (1994) Rights, Houndmills and New York: Palgrave.
Kant, Immanuel (1965) The Metaphysical Elements of Justice: Part I of the Metaphysics of Morals, in John Ladd trans., Indianapolis: Bobbs-Merrill.
Kant, Immanuel (1997) Critique of Practical Reason, in Mary Gregor trans. ed., Cambridge: Cambridge University Press.
Montesquieu, Baron (1949) The Spirit of the Laws, in Nugent T. trans., 2 Vols., New York: Hafner Publishing.
Montesquieu, Baron (1964) The Persian Letters, in Healy G. trans., Indianapolis: Bobbs-Merrill.
Rousseau, Jean Jacques (1964) Discourse on the Origin and Foundations of Inequality among Men, in Masters A. and J. trans., New York: St. Martin's Press.
Vlastos, Gregory (1970) "Justice and Equality", in A. L. Melden ed., Human Rights, Belmont: Wadsworth, pp. 76-95.
Wasserstrom, Richard (1970) "Rights, Human Rights and Racial Discrimination", in A. L.Melden ed., Human Rights, Belmont: Wadsworth, pp. 96-110.