«مرگ» در اندیشۀ ابوالحسن عامری (با نگاهی به جایگاه تاریخی آن)
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
1 - استاد گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران
کلید واژه: مرگ, روح حسی, بدن, نفس, ابوالحسن عامری,
چکیده مقاله :
«مرگ» بعنوان یکی از قطعیترین وقایع و یقینیترین امور در زندگی انسان، همواره مورد توجه اندیشمندان مختلف بوده و بویژه فیلسوفان جدید در بحث معنای زندگی، بدان توجهي خاص نشان داده‌اند. ابوالحسن عامری ازجمله اندیشمندان در سنت اسلامی است که دیدگاهش دربارة مرگ از حيث تاریخی اهمیت بسیار دارد. توجه عمدة عامری دربارة مرگ به «روح حسی» معطوف است و مرگ را به زوال روح حسی از بدن تعریف میکند. او روح حسی را حلقة واسط میان نفس (بعنوان امر مجرد) و بدن (بعنوان امر مادی) میداند که هنگام مرگ بهمراه بدن زائل ميشود، اما نفس ناطقه از بین نميرود. ميتوان گفت او در مجموع رویکردي طبی به مسئلۀ مرگ داشته و در عین حال، از متون دینی نیز تأثیر پذیرفته است. عامری از حیث فلسفی و دینی، با دیدگاه معتزله دربارۀ مرگ مخالفت کرده و برای فهم عمیقتر مرگ، از تنظیر و واژة «نزع» بهره برده است. او دلایلی نیز برای نامیرایی نفس ارائه کرده و در کنار آن، از «رؤیت» و انواعی که برای آن قائل است، برای فهم عميقتر مرگ بهره میگیرد. عامري ترس از مرگ را یکی از موانع فهم عمیق مرگ دانسته و برای مواجهه دقيقتر با این مسئله، توجه به لذایذ در حد ضرورت، عنایت به عالم نورانی و تغییر نگرش نسبت به مرگ را ضروری میشمارد. عدم ورود به بحث انواع مرگ و بویژه مرگ ارادی را میتوان از نقاط ضعف بحث عامری دربارۀ مرگ دانست.
Death as one of the most definite and certain events in human life has always attracted the attention of numerous thinkers. Modern philosophers have shown special attention to it particularly in their discussion of the meaning of life. Abul-ḥassan al-‘Āmirī is one of the thinkers in the Islamic tradition whose view of death is of great historical significance. ‘Āmirī mainly pays attention to death while focusing on sensory soul and defines death as the annihilation and separation of sensory soul from the body. He considers sensory soul as the link between the soul (as an immaterial thing) and body (as a material thing) that is annihilated along with the body at the time of death. However, the rational soul is not destroyed. It can be said that ‘Āmirī had a medical approach to the problem of death and was influenced by religious texts at the same time. From the philosophical and religious aspect, ‘Āmirī rejected the M‘utazilites’ view of death and used the term nuz’ (dying) in order to provide a more profound concept and understanding of death. He also presents some arguments for the immortality of the soul and, at the same time, benefits from the concept of “vision” and its different types for a better perception of death. He believes that fear of death is one of the obstacles to a deep understanding of death and maintains that the attention to the necessary joys of life and luminous world and a change of view of death are critical for a more accurate encounter with this issue. One of the weak points of ‘Āmirī’s discussion of death could be lack of a focus on different types of death, particularly voluntary death.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1379) شرح بر زاد المسافر ملاصدرا؛ معاد جسمانی، تهران: امیرکبیر.
ابنسینا (1403ق) الاشارات و التنبیهات، تهران: دفتر نشر کتاب.
ابنسینا (۲۰۰۵م) القانون فی الطب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
افلاطون (۱۳۸۰) دوره آثار افلاطون، ترجمۀ محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، تهران: خوارزمی.
اکبری، رضا؛ فاضلی، علیرضا (۱۳۸۶) «چیستی مرگ از دیدگاه افلاطون و ملاصدرا»، قبسات، سال 12، شمارۀ 1، ص70ـ49.
بلخاری، حسن (1399) «تخیل مرگ از منظر فلسفه»، وب سایت مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی؛ https://www.cgie.org.ir/fa/news/262966
حاجی منفرد، مهدیه؛ حیدری، مجتبی (1393) «مرگ از دیدگاه طب سنتی ایران با تأکید بر آثار علامه قطبالدین شیرازی»، فصلنامه تاریخ پزشکی، شمارۀ 19، ص184ـ167.
حکمت، نصرالله (۱۳۹۰) زندگی و آثار ابوالحسن عامری، تهران: نشر علمی.
خادمی، عین‌الله؛ صلواتی، عبدالله؛ پوراکبری، ليلا؛ دولت‌آبادی، مروه (۱۳۹۷) «مواجهه فلسفی و عرفانی ملاصدرا با مسئلۀ مرگ»، حکمت معاصر، دورۀ 9، شمارۀ 1، ص153ـ137.
خادمی، عین‌الله؛ صلواتی، عبدالله؛ پوراکبری، لیلا (۱۳۹8) «تحلیل فلسفی معنای مرگ ارادی از دیدگاه ملاصدرا»، اندیشۀ دینی، شمارۀ 70، ص46ـ27.
پوراکبری، لیلا؛ خادمی، عین‌الله (۱۳۹8) «تحلیل قیامت و ارتباط آن با مرگ ارادی از دیدگاه ملاصدرا»، خردنامه صدرا، شمارۀ 96، ص58ـ41.
رامین، فرخ (1398) «تأملی بر چیستی مرگ در فلسفۀ شوپنهاور و ملاصدرا»، حکمت معاصر، سال 10، شمارۀ 1، ص136ـ111.
سهروردی، شهابالدین یحیی (۱۳۷۳الف) مجموعه مصنفات شيخ‌اشراق؛ پرتونامه، تصحیح و تحقیق سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شهابالدین یحیی (۱۳۷۳ب) مجموعه مصنفات شيخ‌اشراق؛ هیاکل نور، تصحیح و تحقیق سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهگلی، احمد (۱۳۹۱) «علت مرگ از دیدگاه ابنسینا و ملاصدرا»، آینه معرفت، شمارة 31، ص118ـ95.
طوسی، خواجه نصیرالدین (۱۳۷۴) آغاز و انجام، تصحیح و تعلیق حسن حسنزاده آملی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (۱۴۰۵ق/ الف) تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل رساله قواعد العقائد، به همراه تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت: دار الاضواء.
طوسی، خواجه نصیرالدین (۱۴۰۵ق/ ب) تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت: دار الاضواء.
طوسی، خواجه نصیرالدین (۱۴۰۵ق/ ج) رساله فواید ثمانیة حکمیة، بیروت: دار الاضواء.
عامری، ابوالحسن (۱۳۳۶) السعادة و الاسعاد، کتابت و مباشرت مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران.
عامری، ابوالحسن (۱۳۷۵) رسائل ابوالحسن عامری؛ رساله القول فی الابصار والمبصر، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
عامری، ابوالحسن (۲۰۱۵م) اربع رسائل فلسفیة، رساله الامد علی الأبد، حققها و قدّم لها سعید الغانمی، بیروت: دار التنویر.
فارابی، ابونصر (1995م) آراء اهل المدینة الفاضلة، تحقیق علی بوملحم، بیروت: مکتبة الهلال.
فخر رازی، محمد بن‌عمر (1396ق) شرح الاسماء الحسنی، مقدمه و تعلیق طه عبدالرئوف سعد، القاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
فخر رازی، محمد بن‌عمر (۱۴۰۷ق) المطالب العالیة من العلم الهی، تحقیق احمد حجازی، بیروت: دار الکتاب العربی.
فلوطین (۱۳۸۹) دوره آثار فلوطین، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
قیصری، محمدداود (1375) شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
کاپلستون، فردریک (1362) تاریخ فلسفه، ج1: یونان و روم، ترجمۀ سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: علمی و فرهنگی.
کوکرم، فاطمه؛ صلواتی، عبدالله؛ خادمی، عین‌الله (1400الف) «تحلیل هستیشناختی انواع قیامت و رابطۀ مرگ با آنها نزد سیدحیدر آملی»، تاریخ فلسفه، شمارۀ 44، ص162ـ143.
کوکرم، فاطمه؛ صلواتی، عبدالله؛ خادمی، عین‌الله (1400ب) «انواع مرگ از دیدگاه سیدحیدر آملی و تحلیل عرفانی و روانشناختی آن»، خردنامه صدرا، شمارۀ 106، ص104ـ89.
مطلق، ایمان (20/7/1401) «مرگ و جاودانگی در اندیشه افلاطون»، وب سایت صدانت؛ https://3danet.ir/.