شناخت مسلمانان از دين بودايي: بررسي متون اوليه اسلامي و شواهدي از دوره پيش از اسلام
محورهای موضوعی : پیوند اندیشۀ فیلسوفان و مکاتب فلسفی با زمانه و شرایط اجتماعی و فکری
محمدرضا عدلي
1
(دانشگاه آزاد اسلامی)
کلید واژه: دين بودايي اسلام تاريخ‌نگاري اسلامي سمنيه بوداسف صابئين ايران باستان,
چکیده مقاله :
در مکتوبات اولية اسلامي، توصيف دقيق و روشني از انديشه‌ها و تعاليم بودايي ارائه نشده و غالب سخنان، بسيار کلي و ناقص است. در بيشتر منابع، باورها و اعمالي به بودائيان نسبت داده ميشود که يا اساساً نادرست است و يا اصلاً اختصاص به بودائيان ندارد و ساير سنن هندي نيز بدانها پايبندند. براي يافتن علت اين امر، بايد به دورة پيش از اسلام رجوع کرد و گسترش دين بودايي را در مناطقي که بعدها در زمرة سرزمينهاي اسلامي قرار گرفتند، بررسي نمود. بنظر ميرسد که آشنايي ناقص با تعاليم بودايي اختصاص به دورة اسلامي ندارد، بلکه دست‌کم در نواحي غربي و مرکزي ايرانِ پيش از اسلام نيز اوضاع اينگونه بوده است. اما در نواحي شرقي ايران و در مسير جاده ابريشم، مراکز بودايي مهمي وجود داشته است. با اين حال، پس از ظهور اسلام، صومعه‌هاي بودايي اين مناطق نيز بتدريج ويران شد و جز خاطره‌‌يي مبهم چيزي از آنها باقي نمانده است. از اينرو، زماني که تاريخ‌نگاران اسلامي ميخواستند از دين بودايي سخن بگويند، به منبع موثقي دسترسي نداشتند. نوشتار حاضر در پي روشن‌سازي زمينه‌هاي مذكور ميباشد.
In early Islamic texts, no accurate and clear description of Buddhist thoughts and teachings has been provided, and most of the related statements in such texts are very general and incomplete. In most sources, some beliefs or acts are attributed to Buddhists which are either basically incorrect or not at all related to Buddhists but followed by other Indian religious sects. In order to find the reason behind this problem, one should refer to the pre-Islamic period and explore the dissemination of Buddhism in those regions which later turned to Islam. Apparently, a defective knowledge of Buddhist teachings is not restricted to the Islamic period; and it was also the same case at least in the western and central regions of Iran before Islam. However, in the eastern parts of Iran and alongside the Silk Route, there were some very important Buddhist centers. Nevertheless, after the rise of Islam, the Buddhist monasteries of these regions were gradually destroyed, and nothing remained from them except a vague memory. Accordingly, when Islamic historiographers decided to speak of Buddhism, they had access to no authentic sources. The present paper is intended to shed some light on the above issues.
آموزگار، ژاله، «گزارشي ساده از سنگ‌نوشته‌هاي کردير»، بخارا، ش64، آذر و اسفند 1386.#
ابن‌بابويه، محمد، کمال الدين و تمام النعمه، بکوشش علي‌اکبر غفاري، قم، 1405.ق.#
ابن‌نديم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقيق أيمن فواد سيد، لندن، مؤسسه الفرقان للتّراث الاسلامي، 1430 ق/2009 م.#
ابوالقاسمي، محسن، تاريخ زبان فارسي، تهران، انتشارات سمت، 1390.#
اسدي طوسي، ابومنصور علي بن احمد، لغت فرس، بکوشش عباس اقبال، تهران، چاپخانة مجلس، 1319.#
الأصفهاني، حمزه بن الحسن، تاريخ سني ملوك الارض و الانبياء، بيروت، دار مکتبة الحياة، 1961م.#
الکک، ويکتور، «تأثير صابئين حران در تمدن اسلامي»، مجله دانشکده ادبيات، ش32، فروردين 1342.#
بغدادي، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بين الفرق و بيان الفرقه الناجيه منهم، تحقيق محمد عثمان الخُشت، قاهره، 1409ق/1988.م.#
بهار، مهرداد، پژوهشي در اساطير ايران، تهران، انتشارات آگاه، 1384.#
بيروني، ابوريحان، آثار الباقيه، بکوشش زاخائو، لايپزيگ، 1878.م.#
بيروني، ابوريحان، آثار الباقيه، ترجمة اکبر داناسرشت، تهران، انتشارات اميرکبير، 1389.#
بيروني، ابوريحان، تحقيق ماللهند، بيروت، عالم الکتب، 1429. ق/2008.م.#
تفضلي، احمد، تاريخ ادبيات ايران پيش از اسلام، تهران، انتشارات سخن، 1386.#
ثبوت، اکبر، «آيين بودا در جوامع اسلامي»، دانشنامه جهان اسلام، در http://www.encyclopaediaislamica.com. #
حدود العالم من المشرق الي المغرب، بکوشش سيدجلال‌الدين طهراني، تهران، مطبعه مجلس، 1352.ق/1312ش.#
حسن‌دوست، محمد، فرهنگ ريشه‌شناختي زبان فارسي، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسي، 1393.#
حسيني علوي، محمد، بيان الاديان: در شرح اديان و مذاهب جاهلي و اسلامي، بکوشش عباس اقبال آشتياني، محمدتقي دانش‌پژوه، سيدمحمد دبير سياقي، تهران، انتشارات روزنه، 1376.#
خوارزمي، ابوعبدالله محمد بن احمد، مفاتيح العلوم، وان ولوتن، ليدن، بريل، 1895.م.#
رضائي باغ‌بيدي، حسن، «هند در شاهنامة فردوسي»، شاهنامه در شبه‌قاره، زير نظر محمدرضا نصيري، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسي، 1392.#
شهرستاني، ابوفتح محمد بن عبدالکريم، الملل و النحل، تحقيق امير علي مهنا و علي حسن فاعور، بيروت، دارالمعرفة، 1414ق/1993.م.#
طبري، محمد بن جرير، تاريخ طبري يا تاريخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاينده، انتشارات اساطير، 1390.#
طبري، محمد بن جرير، تاريخنامة طبري (ترجمة تاريخ الرسل و الملوک)، ترجمه منسوب به ابوعلي بلعمي، بکوشش حسن روشن، تهران، انتشارات سروش، 1389.#
عدلي، محمدرضا، صوفيان و بودائيان: سيري در تصوف اسلامي و رهبانيت بودايي، تهران، انتشارات هرمس، 1392.#
عريان، سعيد، راهنماي کتيبه‌هاي ايراني ميانه، تهران، انتشارات علمي و فرهنگي، 1392.#
فريامنش، مسعود، «سمنيه فرقه‌اي بودايي در جهان اسلام»، مجلة هفت آسمان، ش31، پاييز 1385.#
فولتس، ريچارد، گذار معنويت از ايران زمين، جمعي از مترجمان، قم، نشر ايان، 1390.#
مجتبايي، فتح الله، «ابراهيم ادهم»، دايرةالمعارف بزرگ اسلامي، زير نظر کاظم موسوي بجنوردي، تهران، 1374.#
مجتبايي، فتح الله، «بِلوهَر و بوداسَف»، دايرةالمعارف بزرگ اسلامي، زير نظر کاظم موسوي بجنوردي، تهران، 1383.#
مجتبايي، فتح الله، «پيل چرا در خانة تاريک بود؟»، بنگاله در قند پارسي، تهران، انتشارات سخن، 1392.#
مجتبايي، فتح الله، «عيسي در ادبيات بودايي»، بنگاله در قند پارسي، تهران، انتشارات سخن، 1392.#
مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، بيروت 1403.ق.#
مجلسي، محمدباقر، عين الحياة، تهران، 1349.#
مسعودي، ابوالحسن علي بن حسين، التنبيه و الاشراف، ليدن، بريل، 1893.م.#
مسعودي، ابوالحسن علي بن حسين، مروج الذهب و معادن الجوهر، بتحقيق محمد محي الدين عبدالحميد، بيروت، دارالفکر، 1393 ق/1973.م.#
ميرعابديني، ابوطالب، بلوهر و بوداسف به روايت شيخ صدوق و ملا محمد باقر مجلسي، تهران، انتشارات اميرکبير، 1365.#
ياقوت حموي، معجم البلدان، بيروت، دارصادر، 1397ق/1977.م.#
Bivar, A. D. H., “Kushan Dynasty i. Dynastic History”, Encyclopædia Iranica, at http://www.iranicaonline.org.#
Boyce, Mary, A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Leiden, Brill, 1975.#
Bryder, P., “Manicheism: Buddhist Element”, Encyclopaedia Iranica, at: http://www.iranicaonline.org.#
Carra De Vaux, B., “budd”, Encyclopedia of Islam Bosworth, , C. E., Donzel, E. Van, Lewis B., and Pellat, Ch. (eds.), Leiden, Brill, 1986.#
Crone, Patricia, “Buddhism as Ancient Iranian Paganism”, Late Antiquity: Eastern Perspectives, Teresa Bernheimer and Adam Silverstein (eds.), Great Britain, Gibb Memorial Trust, 2012.#
De Bary, Theodore (ed.), Sources of Indian Tradition, New York, 1958.#
Emmerick, Ronal Eric, “Buddhism in Pre-Islamic Times”, Encyclopædia Iranica, at http://www.iranicaonline.org.#
Fa-hien, A Record of Buddhistic Kingdoms, James Legge (trans.), Oxford, The Clarendon Press, 1886.#
Grenet, Frantz, “Zoroastrianism in Central Asia”, The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism, Stausberg, M., and Vevaina, Y. S., (eds.), UK, John Wiley & Sons, 2015.#
Hsüan-tsang, Si-Yu-Ki: Buddhist Records of the Western World, Samuel Beal (trans. from Chinese), London, 1884.#
Melikian-Chirvani, A. S., “Buddhism II. In Islamic Times”, Encyclopædia Iranica, at http://www.iranicaonline.org.#
Monnot, G., “Sumaniyya”, Encyclopedia of Islam, Bosworth, C. E., Donzel, E. Van, Lewis, B., and Pellat, Ch. (eds.), Leiden, Brill, 1986.#
Nicholson, Reynold Alleyne, Mystics of Islam, London, 1914.#
Pakzad, Fazlollah, Bundahišn: Zoroastrishe Kosmogonie und Kosmologie, Tehran, Center for the Great Islamic Encyclopaedia, 2005.#
Watt, William Montgomery, “Hanīf”, Bosworth, C. E., Donzel, E. Van, Lewis, B., and Pellat, Ch. (eds.), Leiden, Brill, 1986.#
Yoshida, Yutaka, “Sogian Literature: Buddhist”, Encyclopædia Iranica, at http://www.iranicaonline.org.#
Zaehner, R. C., Hindu and Muslim Mysticism, London, 1960.#