پيشينه¬هاي سهروردي در قول به اعتباريت وجود
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
محمود هدايت افزا
1
(دانشگاه تهران)
زينب بوستاني
2
(دانشگاه قم)
کلید واژه: عينيت وجود بهمنيار ابن¬سهلان ساوي عمر خيام عروض وجود بر ماهيت اعتبارات عقلي ,
چکیده مقاله :
سهروردي در آثار برجسته خويش، با صراحت تام، به «اعتباريت وجود» رأي داده است. او که بدرستي از آثار فارابي و ابن سينا، «عروض خارجي وجود بر ماهيت» را نتيجه گرفته بود، ضمن نقد برخي عبارات سينوي، دلايل متعددي بر ديدگاه خويش اقامه کرده است؛ اما برخي اساتيد معاصر در مقام تحليل عملکرد سهروردي، از پيشينه هاي وي در قول به «اعتباريت وجود» غفلت ورزيده و او را نخستين قائل به «اعتباريت وجود» دانسته اند. در پژوهش پيشرو، پس از گزارش اجمالي از دعاوي فارابي و ابن سينا در باب رابطة وجود و ماهيت در اشياء امکاني، موضع نقادانه سهروردي در قبال آنان تشريح گرديده و آنگاه سه پيشينه براي باور وي به «اعتباريت وجود» بيان شده است. پيشينه هاي پنهان سهروردي در اين مسئله، برخي مطالب بهمنيار و عمر خيام است که بدون ذکر نامي از آن دو، در ضمن دلايل اعتباريت وجود گنجانده شده و پيشينة آشکار او، متني به نقل از ابن سهلان ساوي در المشارع و المطارحات است. از آنجا که بخش فلسفة کتاب حکيم ساوي در دسترس نيست، بنحو دقيق نميتوان در باب کم و کيف تأثرات سهروردي از متفکران مذکور قضاوت نمود؛ اما بنابر مستندات موجود، اقتباسهاي متعدد سهروردي از آثار بهمنيار در ابطال «عينيت خارجي وجود»، امري ترديدناپذير است.
Suhrawardi explicitly confirmed the “mentally-positedness of existence” in his most important works. He had correctly concluded the “external occurrence of existence to quiddity” from the works of Farabi and Ibn Sina and, while criticizing some of Ibn Sina’s words, had adduced several arguments for his own view. However, some contemporary scholars, when analyzing his standpoints, have ignored his background regarding the mentally-positedness of existence and introduced him as the first person who advocated this view. In the present paper, after a brief account of Farabi’s and Ibn Sina’s arguments concerning the relationship between existence and quiddity in possible things, the authors have analyzed Suhrawardi’s critical approach to this issue and then referred to three different sources for his belief in the mentally-positedness of existence. His hidden sources in this regard consist of some of the words of Bahmanyar and Omar Khayyam which he has quoted without citing the names of these two scholars in order to support his own arguments for the mentally-positedness of existence. His obvious source is a text written by Ibn Sahlan Sawi in al-Mashari’ wa’l-mutarihat. Since the philosophy section of Hakim Sawi’s book is not available, one cannot correctly judge the quality and quantity of the influence of above-mentioned thinkers on Suhrawardi. Nevertheless, available evidence demonstrates the certainty of his frequent adaptations of Bahmanyar’s works on the rejection of the “external objectivity of existence”.
اکبري، رضا، «ديدگاه سهروردي در نفي تحقّق عيني وجود و کاربست آن در قاعدة الحقّ ماهيته إنيته»، فصلنامة متافيزيک، اصفهان، دانشگاه اصفهان، ش11 و 12، پاييز و زمستان 1390.
¬¬¬ابن‌ترکه، صائن‌الدين علي بن¬محمّد، تمهيد القواعد، حاشيه محمّدرضا قمشه‌اي و آقا ميرزا محمود قمّي، مقدّمه و تصحيح سيد جلال‌الدين آشتياني، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالي، 1360.
ابن‌سينا، حسين بن¬عبداللّه، الإشارات و التّنبيهات، قم، نشر البلاغة، 1375.
ابن‌سينا، حسين بن¬عبداللّه، التّعليقات، تحقيق عبدالرحمن بدوي، بيروت، مکتبة الأعلام الإسلامي، 1404ق.
ابن‌سينا، حسين بن¬عبداللّه، الشّفاء (إلهيات)، تحقيق سعيد زائد، قم، مکتبة آيةاللّه المرعشي، 1404ق.
ابن‌سينا، حسين بن¬عبداللّه، الشّفاء (المنطق)، مقولات، تحقيق سعيد زائد، قم، مکتبة آيةاللّه المرعشي، 1404ق.
ابن‌سينا، حسين بن¬عبداللّه، المباحثات، مقدّمه و تصحيحِ محسن بيدارفر، قم، انتشارات بيدار، 1371.
استرآبادي، محمّدتقي، شرح فصوص الحکمة، بکوشش محمّدتقي دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران، 1358.
بهمنيار بن¬المرزبان، ابوالحسن، التّحصيل، تصحيح و تعليق مرتضي مطهري، تهران، دانشگاه تهران، چ2، 1375.
حائري مازندراني، شيخ محمّدصالح، حکمت بوعلي¬سينا، تصحيح حسن فضائلي و مقدمة حسين عمادزاده¬، تهران، شرکت سهامي طبع کتاب، ج1، چ2، 1343.
حائري يزدي، مهدي، جُستارهاي فلسفي (مجموعه مقالات)، باهتمام عبداللّه نصري، تهران، مؤسسة پژوهشي حکمت و فلسفه ايران، 1384.
حکمت، نصراللّه، متافيزيک ابن‌سينا، تهران، انتشارات الهام، 1389.
خيام، عمر، «في الوجود» در: حکمت بوعلي¬سينا، تهران، شرکت سهامي طبع کتاب، ج1، چ2، 1343.
رحيميان، سعيد، هويت فلسفة اسلامي، قم، بوستان کتاب، 1383.
ذبيحي، محمّد، فلسفة مشّاء (با تکيه بر اهم آراء ابن¬سينا)، قم، بوستان کتاب، چ6، 1392.
سهروردي، شهاب‌الدّين، التّلويحات اللّوحيه و العرشيه در: مجموعه مصنّفات، شيخ اشراق، تصحيح هانري کربن و سيد حسين نصر، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، ج1، چ2، 1375.
سهروردي، شهاب‌الدّين، حکمة الاشراق، در: مجموعه مصنّفات شيخ اشراق، تصحيح هانري کربن و سيد حسين نصر، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، ج2، چ2، 1375.
سهروردي، شهاب‌الدّين، المشارع و المطارحات، در: مجموعه مصنّفات شيخ اشراق، بتصحيح هانري کربن و سيد حسين نصر، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، ج1، چ2، 1375.
سهروردي، شهاب‌الدّين، المقاومات، در: مجموعه مصنّفات شيخ اشراق، تصحيح هانري کربن و سيد حسين نصر، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، ج1، چ2، 1375.
شنب غازاني، سيد اسماعيل، فصوص الحکمة و شرحه، مقدّمه و تحقيق علي اوجبي، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1381.
عبوديت، عبدالرّسول، درآمدي به نظام حکمت صدرايي، تهران، انتشارات سمت، ج1، چ3، 1389.
فارابي، ابونصر، فصوص الحکمة، تحقيق محمّدحسن آل ياسين، قم، انتشارات بيدار، چ2، 1405ق.
فارابي، ابونصر، کتاب الحروف، مقدّمه و تحقيق و تعليق محسن مهدي، بيروت، دارالمشرق، 1986م.
محقّق طوسي، خواجه نصيرالدين، شرح الإشارات و التّنبيهات، قم، نشر البلاغة، 1375.
مصباح يزدي، محمّدتقي، دروس شرح نهاية الحکمة، تحقيق و نگارش عبدالرّسول عبوديت، قم، مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني، چ3، 1385.
مطهري، مرتضي، شرح مبسوط منظومه، در: مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ج9، 1377.
مطهري، مرتضي، مقدّمه بر التّحصيل، تهران، دانشگاه تهران، چ2، 1375.
ملاصدرا، الحکمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، تعليقات ملاهادي سبزواري و علامة طباطبايي، بيروت، دار احياء التّراث، چ3، 1981م.
ملاصدرا، الشّواهد الربوبية في المناهج السّلوکية، تصحيح، تحقيق و مقدمه سيد مصطفي محقّق داماد؛ باشراف استاد سيدمحمد خامنه‌اي، تهران، انتشارات بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1382.
ملاصدرا، المشاعر، تهران، انتشارات طهوري، چ2، 1363.
هدايت¬افزا، محمود؛ قنبري، حسن، «اصالت يا اعتباريت وجود، نزاعي مبتني بر اطلاقات وجود»، فصلنامة پژوهشهاي فلسفي، قم، دانشگاه قم، ش70، زمستان 1395.
هدايت¬افزا، محمود؛ لوائي، شاکر، «رابطة وجود و ماهيت از منظر فارابي، ابن¬سينا و بهمنيار»، دوفصلنامة فلسفه و کلام اسلامي، تهران، دانشگاه تهران، ش98، پاييز و زمستان 1395.
يزدان‌پناه، سيد يداللّه، حکمت اشراق، تحقيق و نگارش مهدي علي‌پور، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389.