تبارشناسی معنای حرکت در حکمت متعالیه و عرفان نظری (مطالعه‌یی تطبیقی)
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدیدرسول پاداش‌پور 1 * , رامین گلمکانی 2 , زهرا حاجی نیا 3
1 - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی؛ مدرس و پژوهشگر حوزه علمیه خراسان، مشهد، ایران
2 - استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
3 - دانشجوی دکتری فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
کلید واژه: قوه, فعل, حرکت, حرکت حبی,
چکیده مقاله :
ارائة تعریفی جامع از حرکت، همواره یکی از دغدغههای اندیشمندان بوده است. این بحث پیش از فیلسوفان اسلامی، در بین متفکران یونان نیز مطرح بوده و هریک بنحوی آن را تبیین نمودهاند. ملاصدرا علاوه بر معنای رایج از حرکت (تغییر تدریجی)، معنایی عام نیز برای آن (مطلق خروج از قوه به فعل) قائل شده که بر قوه و فعل نیز منطبق میشود. همانگونه که قوه و فعل از شئون هستی و از عوارض ذاتی وجود هستند و در زمرة مسائل فلسفۀ اولی قرار میگیرند، حرکت را نیز باید از عوارض وجود دانست. در این صورت، اگر مراد از حرکت بمعنای اعم را ـ‌بتعبیر حکیم سبزواری‌ـ خروج از «لیس» به «أیس» و از «امکان» به «وجوب» تفسیر کنیم، از دیدگاه ملاصدرا، چنین معنای اعمی از حرکت، به مجردات نیز نسبت داده میشود. از سویی دیگر، عرفا نیز بگونهیی همسان، به حرکتی قائل هستند که از صقع ربوبی آغاز شده و تمام مراتب هستی را در بر گرفته است؛ آنها از این حرکت به «حرکت حبّی» تعبیر کرده‌اند، یعنی آنچه سبب و علت آفرینش و ظهور اشیاء در عالم است، همین حبّ و محبت الهی است که در تمام اشیاء جاری است و همه را در قوس نزول و صعود در بر میگیرد. بهمین‌دلیل، در این مقاله بروش توصیفی ـ تحلیلی، درصددیم نشان دهیم که ـ‌بتعبیر ملاصدرا‌ـ نظام هستی و ـ‌بتعبیر عرفا‌ـ تعینات و مظاهر خلقی، همواره در حرکت بوده و بسوی غایتی روانه هستند. ملاصدرا این حرکت را حرکت جوهری و در نهاد اشیاء جاری میداند و عرفا از این غلیان و جنبش همیشگی در مظاهر، به حرکت حبی تعبیر کرده‌اند.
The development of a comprehensive definition of motion has always occupied the minds of thinkers. This issue was also of concern to Greek thinkers before Muslim philosophers, and each of them provided their own definition for motion. Mullā Ṣadrā, in addition to the common meaning of this term (gradual change), provided a general definition for it (absolute exit from potency to act) that is compatible with both potency and act. Motion should be considered one of the accidents of existence exactly in the same way that potency and act are viewed as modes of being and essential accidents of existence and are placed among the problems of prime philosophy. Therefore, if, according to Hakim Sabziwari, motion in general is defined as exiting “non-existence” to enter “existence” and going from “possibility” to “necessity”, such a general meaning of motion can be attributed to immaterial things in Mullā Ṣadrā’s view as well. In the same way, gnostics also believe in a motion that begins from a divine stroke and embraces the whole levels of being. They called this the “passionate movement”, which means the cause of creation and appearance of things in the world. It is the same divine love and kindness that flows in all things and contains everything in the arches of descent and ascent. Hence, following a descriptive-analytic method, in this paper the authors intend to demonstrate that, in Mullā Ṣadrā’s view, the system of being and, in gonstics’ view, individuations and behavioral manifestations are always in motion towards an ultimate end. Mullā Ṣadrā called this motion the trans-substantial motion, which flows in the essence of things, and gnostics call it the passionate motion.
قرآن کریم.
آملی، سیدحیدر (۱۳۹۲) نقد النقود فی معرفة الوجود، ترجمة اسماعیل منصوری لاریجانی، تهران: علم.
ابن¬تركه (1351) چهارده رسالة فارسی، بكوشش موسوی بهبهانی و دیباجی، تهران: بینا.
ابن¬سینا (1379) النجاة، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
ابن¬سینا (۱۳۹۱) الاشارات و التنبیهات، تصحیح حسن حسن زاده آملی، قم: بوستان کتاب.
ابن¬سینا (1394) الالهیات من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، قم: بوستان کتاب.
ابن¬سینا (۱۴۰۴ق) الشفاء (الطبیعیات)، تصحیح ابراهیم مدکور، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
ابن‌عر‌بی، محیی‌الدین (1946م) فصوص الحکم، بهمراه تعلیقات ابوالعلاء عفیفی، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.
ابن‌عر‌بی، محیی‌الدین (بی‌تا) الفتوحات المکیه، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن‌فارس، احمد؛ هارون، عبدالسلام محمد (1404ق) معجم مقاییس اللغة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ارسطو (1385) مابعدالطبیعه، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
جوادی آملی، عبدالله (1393) رحیق مختوم، قم: اسراء.
حسن‌زاده آملی، حسن (1384) گشتی در حركت، تهران: رجاء.
دغیم، سمیح (2004م) موسوعة مصطلحات صدرالدین شیرازی، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
دهخدا، علی‌اكبر (1390) لغت‌نامه، تهران: مؤسسه دهخدا.
راغب اصفهانى، حسین‌بن محمد (1412ق) مفردات الفاظ قرآن الکریم، بیروت: دارالعلم.
رحیمیان، سعید (1387) آفرینش از منظر عرفان، قم: بوستان كتاب.
سارتن، جرج (1372) تاریخ علم، ترجمۀ احمد آرام، تهران: امیركبیر
سبزواری، ملاهادی (1383) «تعلیقات اسفار»، در ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج3، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
سبزواری، ملاهادی (1386) شرح المنظومه، تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
سبزواری، ملاهادی (1422ق) شرح منظومه، تصحیح حسن حسن‌زاده آملی، تهران: نشر ناب.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1386) نهایة الحکمة، تصحیح غلامرضا فیاضی، قم: موسسة امام خمینی (ره).
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1402ق) بدایة الحکمة، قم: مؤسسه اسلامی.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1390) «تعلیقات اسفار»، در ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم: طلیعة نور.
فاضل تونی، محمدحسین (1386) مجموعه رسائل عرفانی و فلسفی، تصحیح مجید دستیاری، قم: مطبوعات دینی.
فخررازی، محمد بن‌عمر (بی‌تا) المباحث المشرقیة، تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
قیصری، داود (1381) رسائل، تصحیح سیدجلال¬الدین آشتیانی، تهران: مؤسسة پژوهشی حكمت و فلسفه.
کاپلستون، فردریک (1380) تاریخ فلسفه، ج1، ترجمه سیدجلال¬الدین مجتبوی، تهران: سروش.
لاهیجی، عبدالرزاق (1420ق) شوارق الالهام فی شرح تجرید الاحکام، قم: مؤسسة امام صادق(ع).
لاهیجی، محمدجعفر (1386) شرح المشاعر ملاصدرا، تصحیح سیدجلال¬الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۹۷) شرح جلد سوم الأسفار الأربعة، قم: مؤسسة امام خمینی(ره).
مطهری، مرتضی (1376) مجموعه آثار، تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1395) حركت و زمان در فلسفه اسلامی، تهران: حكمت.
ملاصدرا (1381) المبدأ و المعاد، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383الف) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، بهمراه تعلیقات حکیم سبزواری، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383ب) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، بهمراه تعلیقات حکیم سبزواری، ج3، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1387) رسالة فی اتحاد العاقل و المعقول، تصحیح و تحقیق بیوک علیزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
مهیار، رضا (بی‌تا) فرهنگ ابجدی عربی فارسی، بیجا.