زمان و مکان در نظر ميرزا خليل¬خان ثقفي (اعلم¬الدوله)؛ يک رساله فلسفي
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی واژگان (اتیمولوژی) فلسفی
رضا رنجبر
1
(دانشگاه پاريس سه )
کلید واژه: زمان مکان متناهي نامتناهي جوهر ,
چکیده مقاله :
دکتر خليل خان ثقفي (اعلم الدوله)، پزشک، نويسنده و مترجم دورة قاجار و از نخستين دانش آموختگان طبّ جديد در ايران، پس از فارغ التحصيلي از دارالفنون و پيش از عزيمت به فرنگ، رساله‌يي در موضوع زمان و مكان تأليف كرده است. در اين رساله که مطابق يادداشت ميرزا خليل خان تأليف و ترجمه است، او به بحث در باب نحوة پديد آمدن ايدة فضا؛ تمايز ميان ايدة فضاي محيطي و فضاي نامتناهي؛ نحوة پديد آمدن ايدة فضاي نامتناهي؛ جوهر بودن فضا؛ نامتناهي بودن فضا از دو حيث وسعت و دوام؛ پديد آمدن ايدة زمان؛ مسند بودن زمان به فضا پرداخته و باجمال آراء فيلسوفاني چون ويکتور کوزن، جان استوارت ميل و اسپينوزا را طرح و نقد نموده است.
Doctor Khalil Khan Thaqafi (A‘lam al-Dawlah), a physician, writer, and translator of the Qajar period and one of the first graduates of modern medicine in Iran, translated and wrote two treatises about time and place after he graduated from Dar al-Funun and before he went abroad. In the treatise that he wrote himself, Mirza Khalil Khan discusses the quality of the development of the idea of space, the distinction between the idea of environmental space and infinite space, the quality of the formation of the idea of infinite space, the idea of space as substance, the infinity of space with respect to its breadth and continuity, the development of the idea of time, and the idea of time as a predicate of space. In this treatise, he briefly explains and criticizes the ideas of such philosophers as Victor Cousin, Stewart Mill, and Spinoza. In the second treatise, which is a translation, he discusses whether time and place are substance or not.
آخوندزاده، فتحعلي، مقالات، گردآوري باقر مؤمني، تهران، نشر آوا، چ1، 1351.
افلاطون، محاكمة سقراط: اوتيفرون، دفاعيه سقراط، كريتون، ترجمه ليلي گلستان، تهران، نشر مركز، چ1، 1391.
بامداد، مهدي، شرح حال رجال ايران قرنهاي 12و 13و 14، ج1و2. تهران، انتشارات زوار، چ2، 1357.
ثبوت، اكبر، «حديث دانايي و آموزگاري»، زندگينامه و خدمات علمي و فرهنگي مرحوم علامه ميرزا ابوالحسن شعراني، بكوشش اميد قنبري، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1384.
ثقفي، خليل، رساله در علم شيمي، تهران، چاپ سنگي، 1308ق.
ثقفي، خليل، خردنامة جاودان (منتخبات ثقفي)، تهران، چاپ سنگي، 1339ق.
ثقفي، خليل، رساله در زراعت (ترجمه)، نسخة خطي، ب، 1309ق.
ثقفي، خليل، زمان و مکان (تأليف و ترجمه)، نسخة خطي، الف، 1309ق.
ثقفي، خليل، صد و پنجاه مقاله يادگار عصر جديد. تهران، مطبعة مجلس، 1314. ثقفي¬اعزاز، حسين، «مقدمه»، هزار و يک حکايت، نوشتة خليل ثقفي، ]تهران[: 1343.
ثقفي¬اعزاز، حسين، «ورقي از تاريخ مشروطه: مرحوم دکتر خليل¬خان اعلم¬الدوله و مشروطيت ايران»، يادگار، ش37، 1327.
ايلخاني، محمد، تاريخ فلسفه در قرون وسطي و رنسانس، تهران، انتشارات سمت، چ1، 1382.
داوري‌اردکاني، رضا، فلسفة تطبيقي، تهران، نشر ساقي، چ1، 1383.
روستايي، محسن، تاريخ طب و طبابت در ايران (از عهد قاجار تا پايان عصر رضا شاه) به روايت اسناد، ج2، تهران، سازمان اسناد و کتابخانة ملي ايران، 1382.
سلطاني‌فر، صديقه، فهرست كتب درسي چاپ سنگي موجود در كتابخانة ملي جمهوري اسلامي ايران، تهران، 1376.
سفري، محمدعلي، مشروطه¬سازان، تهران، نشر علم، 1370.
فروغي، محمدعلي، سير حکمت در اروپا، تهران، بانک ملي ايران، چ3، 1320.
فروغي، محمدعلي، يادداشتهاي روزانه از محمدعلي فروغي، بکوشش ايرج افشار، تهران، نشر علم، چ1، 1390.
قاسملو، فريد، «ثقفي»، دانشنامة جهان اسلام، زير نظر غلامعلي حدادعادل، تهران، بنياد دايرةالمعارف اسلامي، ج9، 1384.
قزويني، محمد، «وفيات معاصرين»، يادگار، ش5، س3، دي 1325.
قزويني، محمد، يادداشتهاي قزويني، بكوشش ايرج افشار، تهران، ج8، 1363.
کرماني، آقاخان، حکمت نظري، نسخة خطي.
مجتهدي، کريم، آشنايي ايرانيان با فلسفه‌هاي جديد غرب، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشة اسلامي و مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، چ2، 1384.
محبوبي¬اردکاني، حسين، تاريخ مؤسسات تمدني جديد در ايران، تهران، دانشگاه تهران، ج1، چ3، 1378.
مدرس طهراني، آقاعلي، بدايع الحكم، تهران، چاپ سنگي، 1314ق.
ناطق، هما، كارنامة فرهنگي در ايران، مقدمه فريدون آدميت، تهران، مؤسسه معاصر پژوهان، چ1، 1380.
ناطق، هما، «تأثير اجتماعي و اقتصادي بيماري وبا در دورة قاجار»، تاريخ، ش2، 2536.
نجم¬آبادي، محمود، «طب دارالفنون و کتب درسي آن»، اميرکبير و دارالفنون: مجموعة خطابه¬هاي ايراد شده در کتابخانة مرکزي و مرکز اسناد دانشگاه تهران، بکوشش قدرت¬الله روشني¬زعفرانلو، تهران، دانشگاه تهران، 1354.
هاشميان، احمد، تحولات فرهنگي ايران در دورة قاجاريه و مدرسة دارالفنون، تهران، مؤسسة جغرافيايي و کارتوگرافي سحاب، ج1، 1379.
Billard, Jacques, L’éclectisme. Paris : Presse universitaire de France, 1997.
Copleston, Frederick Ch., A History of Philosophy, vol. 9 : 19th and 20th century French, London: Continuum, 2003.
Kardec, Allan, Philosophie spiritualiste: le livre des esprits. Paris: Didier et Cie, 1869.
Mijolla, Alain de, “Sigmund Freud”, Dictionnaire international de la psychanalyse, vol. 1, Paris: Hachette littératures, 2005.
Simon, Jules, Victor Cousin, Paris: Librairie Hachette et Cie, 1891.
Cousin, Victor, Cours de l’histoire de la philosophie, vol. 2, Paris: Fichon et Didier Editeurs, 1829.
Lactance, Institutions Divines, Livre III, XXIV.
Mill, John Stuart, A System of Logic, vol. 1, London: Longmans, Green & Co., 1865.
Mill, John Stuart, A system of Logic, vol. 2, London: John W. Parker & Son, [4ème éd], 1856.
Mill, John Stuart, Système de logique déductive et inductive, vol. 2, traduit par Louis Peisse (sur la sixième édition anglaise), Paris: Librairie philosophique de Ladrange, 1966.