تعاملات استاد ـ شاگردی حوزۀ فلسفی مشهد و تهران در دو قرن اخیر
محورهای موضوعی : یافته‌های نو درباره چهره‌ها و مدرسه‌های فلسفی ایران و جهان اسلاممحمد مهدی کمالی 1 * , محمد هادی کمالی 2
1 - استادیار پژوهشکده علوم اسلامی رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ایران
2 - دانش‌آموختۀ دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
کلید واژه: حوزه فلسفی مشهد, حوزه فلسفی تهران, تعاملات استاد‌ـ‌شاگردی, فلسفه اسلامی, مهاجرت اساتید,
چکیده مقاله :
تعاملات استاد‌ـ‌شاگردی میان حوزه‌های فلسفی مشهد و تهران در دو سدة اخیر، نقشی مهم در غنی‌سازی فضای علمی و فلسفی ایران داشته است. مهاجرت حکما و حکمتدوستان بین ایندو قطب علمی، تبادل اندیشه و روشهای تدریس را تسهیل نموده و به رشد و بالندگی هر دو حوزه کمکی قابل توجه نموده است. حوزة مشهد با سابقه‌یی طولانی در حکمت اسلامی و تربیت حکمای بزرگ، همواره بعنوان یکی از مراکز اصلی تعلیم و تعلم فلسفة اسلامی در ایران شناخته شده و وجود مدرسان برجسته، آن را به مقصدی جذاب برای علاقمندان به حکمت تبدیل کرده است. در عین حال، حوزة تهران نیز بدلیل موقعیت سیاسی و فرهنگی خود و حضور اساتید برجسته و تأسیس مراکز علمی و تخصصی، نقشی مهم در توسعه و گسترش فلسفۀ اسلامی داشته است. این پژوهش با بررسی منابع تاریخی و اسناد موجود، به تحلیل الگوهای مهاجرت، روابط استاد‌ـ‌شاگردی و تأثیر متقابل ایندو حوزه بر یکدیگر میپردازد. نتایج نشان میدهد که تعاملات استاد‌ـ‌شاگردی بعنوان محور‌یترین شکل تعامل، نقشی بسزا در انتقال دانش، گسترش اندیشه و تقویت بنیانهای فلسفی در ایران داشته است.
The master-student interactions between the philosophical centers of Mashhad and Tehran has played a significant role in enriching the scientific and philosophical atmosphere of Iran. The migration of philosophers and philosophy-lovers between these two scientific poles has facilitated the exchange of thoughts and teaching methods and greatly contributed to the growth and development of both schools. The Mashhad School of Philosophy, with a long background in Islamic wisdom and training of prominent philosophers, has always been recognized as one of the main centers of teaching Islamic philosophy in Iran. Moreover, the presence of distinguished masters there, has turned it into an attractive destination for lovers of philosophy and wisdom. At the same time, the Tehran School of Philosophy has played a significant role in developing and disseminating Islamic philosophy because of its political and cultural status, its benefitting from great masters, and its foundation of several scientific and specialized centers. Through investigating historical sources and available documents, this study analyzed the patterns of migrations between these two schools, the master-student interactions between them, and their bilateral impact on each other. The findings of this research demonstrated that master-student interactions, as the most central form of interaction, performed a noteworthy role in transferring knowledge, developing thought, and strengthening the foundations of philosophy in Iran.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1364) «سرگذشتنامه»، کیهان فرهنگی، شمارة 18، ص18ـ17.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1384) «زندگینامه خودنوشت»، جلال حکمت و عرفان (یادنامه استاد علامه سید جلال‌الدین آشتیانی)، بکوشش محمدجواد صاحبی، قم: احیاگران.
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن (1430) طبقات أعلام الشیعة، بیروت: دار إحياء التراث العربي.
اتحاد، هوشنگ (1385) پژوهشگران معاصر ایران، فرهنگ معاصر.
امین، سیدحسن (1385) «یادی از استاد محمود شهابی»، حافظ، شمارة ۳۲، ص13ـ8.
جلالی، غلامرضا (1374) «حکمت و فرزانگی (نگاهي به زندگاني مرحوم آقا بزرگ حكيم)»، نگاه حوزه، شمارة 3، ص13ـ10.
جلالی، غلامرضا (1378) «حیات راشد: مروری بر زندگی علمی و سیاسی شیخ حسینعلی راشد»، پیام حوزه، سال۶، شمارۀ ۳.
جلالی، غلامرضا و دیگران (1386) مشاهیر مدفون در مشهد و حومه، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
جمشیدی، حسن (1384) چهره‌های درخشان از نگاه سیدجلال‌الدین آشتیانی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
جواهرکلام، عبدالحسین (1382) تربت پاکان قم، شرح حال مدفونین در سرزمین قم، قم: انصاريان.
حسن‌زاده آملی، حسن (1381) هزار و یک کلمه، قم: بوستان کتاب.
حسن‌زاده آملی، حسن (1387) شرح فارسی الأسفار الأربعة، قم: بوستان کتاب.
حسینی آملی، محمدرضا (1384) «مصاحبه»، فروغ اندیشه، شمارۀ 11ـ10، ص107ـ101.
خامنه‌ای، سیدعلی (1365) گزارشى از سابقه تاريخى و اوضاع كنونى حوزه علميه مشهد، كنگره جهانى حضرت رضا عليه السلام، مشهد: آستان قدس رضوی.
راشد تربتی، حسینعلی (1380) فضیلتهای فراموش شده: (شرح حال حاج آخوند ملاعباس تربتی)، انتشارات اطلاعات.
راشد تربتی، حسینعلی (1394) «سرگذشت خودنوشت شیخ حسینعلی راشد تربتی»، بکوشش رضا مختاری، کتاب شیعه، شمارة 12ـ11، ص297ـ285.
ربانی بیرجندی، محمدحسن (1396) سرگذشت فرهیختگان خراسان جنوبی (سرگذشت فشرده بیش از بیست تن از عالمان و فرهیختگان خراسان)، دانش حوزه.
ریاضی، غلامرضا (1336) دانشوران خراسان، کتابفروشی باستان.
زارع، محمد (1387) «محمود شهابی، از رهبر خرد تا زندۀ عشق»، کتاب ماه فلسفه، شمارۀ ۱۸، ص134ـ131.
ساعدی، محمدباقر (1341) ضمیمه تاریخ علمای خراسان، مشهد: دیانت.
سحاب، ابوالقاسم (1329) تاریخ مدرسه سپهسالار، سپهر.
سعادت مصطفوی، سیدحسن و دیگران (1393) زندگینامه و خدمات علمی فرهنگی حضرت آیت¬الله سیدحسن سعادت مصطفوی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
شریف رازی، محمد (1352) گنجینه دانشمندان، تهران: کتابفروشی اسلاميه.
شهابی، علی‌اکبر (1375) اندیشه شهاب، مشهد، زوار.
شهابی، علی‌اکبر؛ گرجی، ابوالقاسم؛ رضانژاد (نوشین)، غلامحسین (1366) «یادی از دانشمند فقید محمود شهابی، استاد ممتاز دانشگاه»، کیهان فرهنگی، شمارة 40، ص15ـ3.
شهرستاني، محمد (1341) «شرح حال اديب بجنوردي»، نشريه فرهنگ خراسان، سال 4، شمارۀ 4، ص51ـ48.
صدوقی‌سها، منوچهر (1359) تاریخ حکماء و عرفاء متأخرین از صدرالمتألهین، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
صدوقی‌سها، منوچهر (1381) تحریر ثانی تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران: حکمت.
صدوقی‌سها، منوچهر (1396) «فلسفه در خراسان به روزگار تفکیک»، شناخت‌نامه فقیه اهل بیت، آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی، بکوشش علی اکبر کوثری، قم: مؤسسه معارف اهل بیت علیهم السلام.
عباسیان، علی‌اکبر؛ سیدی‌زاده، احسان (1372) دانشوران بجنورد، بجنورد: دانشگاه آزاد اسلامی.
عطاردی، عزیزالله (1381) فرهنگ خراسان، تهران: عطارد.
قاسمی، رحیم (1394) در محضر آقا نجفی، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
كاشانی، میرتقی‌الدین محمدبن علی (1386) خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار (بخش اصفهان)، تهران: ميراث مکتوب.
گلشن آزادی، علی‌اکبر (1373) صد سال شعر خراسان، بکوشش احمد کمال‌پور، مشهد: آستان قدس.
محقق، مهدی (1389) زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی شادروان استاد سید محمد مشکوه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
محقق، مهدی (1393) زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم استاد شیخ عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
محقق، جواد (1376) «گفتگو با استاد شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی»، مجله رشد معلم، شمارة 127، ص16ـ8.
مدرس گیلانی، مرتضی (1384) منتخب معجم الحکماء، انتخاب و تحشیه منوچهر صدوقی‌سها، تهران: مؤسسة حکمت و فلسفه ایران.
مطهری، مرتضی (1376) مجموعه آثار، تهران: صدرا.
موسوی بایگی، سیدمحمد (1383) «حکیم الهی؛ زندگی، آثار و احوال استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی در گفتگو با استاد سیدمحمد موسوی بایگی»، فروغ اندیشه، شمارة 8، ص122ـ118.
مهدوی، مصلح‌الدین؛ نصراللهی، غلامرضا؛ چلونگر، محمدعلی؛ زادهوش، محمدرضا (1386) اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
نصری، عبدالله (1393) در جستجوی حکمت؛ سیری در زندگی، آثار و اندیشه‌های فلسفی مهدی حائری یزدی، تهران: نیلوفر.
نقدی، رضا (1381) «تنديس ساده‌زيستي؛ نگاهي به زندگاني فيلسوف وارسته، آقا شيخ هادي كدكني»، نگاه حوزه، شمارۀ 81ـ80، ص143ـ140.
نورایی‌نژاد، فاطمه (1396) «تاریخ شفاهی آموزش فلسفه در ایران (1)، گفتگو با آیت‌الله سیدحسن مصطفوی»، دوفصلنامه تاریخ شفاهی، شمارۀ 6، ص242ـ220.
نقوی، سیدمحمدتقی (1394) «آیت‌الله سیدمحمدتقی نقوی، از شاگردان مرحوم آیت‌الله فقیه سبزواری»، http://faghihsabzevari.blogfa.com/post/788