تحقيقي در ظهور عرفان شيعي در احوال و آثار بوعلي‌سينا با تأكيد بر مضامين نمط العارفين
محورهای موضوعی : پیوند اندیشۀ فیلسوفان و مکاتب فلسفی با زمانه و شرایط اجتماعی و فکری
فرشته ندري ابيانه ندري ابيانه
1
(دانشگاه بوعلي سينا)
کلید واژه: پدر عرفان عرفان نظري عرفان عملي عرفان شيعي ابن‌سينا نمط العارفين,
چکیده مقاله :
روش عارف در کشف، تصفيه روح و تهذيب و رعايت آداب و سنن الهي است. عرفان اسلامي در دو شاخه عرفان نظري و عملي تحقق مييابد. از نظر ابن‌سينا، مخالفت با عرفان و عرفا بجهت نشناختن مقامات عارفين است و موافقت و تعظيم و بزرگداشت آن، نتيجه شناخت است. زيرا مردم نسبت به آنچه نميشناسند مخالفت و دشمني ميورزند. شيخ پس از اثبات لزوم زهد و عبادت بعنوان شرط لازم براي رسيدن به سعادت، آنها را کافي ندانسته و عرفان را مافوقشان ميداند، اما تأكيد دارد عارف کسي است که حتي به رسيدن به مقام عرفان هم بسنده نکرده و حق را بر عرفان ترجيح ميدهد. عرفان شيعي علاوه بر تکيه بر آيات، از گنجينه روايات و ادعيه نيز برخوردار است. در تاريخ علم عرفان، ابن‌عربي و سيدحيدر آملي پدر عرفان اسلامي و شيعي خوانده شده‌اند. ابن‌سينا هر چند در فلسفه مشاء و طبابت شهرتي عام يافته و وي را ارسطوي جديد ناميده‌اند، اما در حوزه عرفان نامور و از حق تقدم برخوردار نشده است، در حالي که بررسي آثار و احوال ايشان نمايانگر احراز اين حق است. در شيعه بودن ابن‌سينا ترديدي نيست اما بيان و اثبات اين مطلب که پايه‌ها و مدارج عرفان مطرح شده در آثار وي متأثر از عرفان شيعي است (هر چند بر منابع آن در آثار ابن‌سينا تصريح نشده است)، موضوع نوشتار حاضر ميباشد.
A gnostic’s method of unveiling entails the purification of the soul, self-refinement, and observation of divine traditions and duties. Islamic gnosis is divided into two theoretical and practical types. In Ibn Sina’s view, any opposition to gnosis and gnostics is due to being ignorant of the station of gnostics. Similarly, any agreement with gnostics and respecting and appreciating them result from being cognizant of their supreme status. Naturally, people usually stand against and oppose what is unknown to them. After demonstrating the necessity of piety and worship as the necessary conditions for happiness, Ibn Sina maintains that they are not enough for attaining this goal and considers gnosis to be superior to the above qualities. However, he emphasizes that a gnostic is an individual who is not content even with attaining the status of being a true gnostic and prefers truth to gnosis. The Shi‘ite gnosis relies on a treasure of traditions and prayers in addition to Qura’nic verses. In the history of gnosis, Ibn Arabi (died in 638 AH) and Seyyed Haydar Amuli (died in 787 or 794 AH) are called the fathers of Islamic and Shi‘ite gnosis. Ibn Sina (died in 428 AH) enjoys great fame in the eye of the public in the fields of Peripatetic philosophy and medicine and has been called the new Aristotle; however, he has not developed a great name in the field of gnosis. Nevertheless, a study of his life and works prove the opposite. There is no doubt about his being a Shi‘ite Muslim; hence, this paper aims to demonstrate that the fundamental principles of the kind of gnosis he discusses in his works were developed under the influence of Shi‘ite gnosis (although the related references have not been directly mentioned in Ibn Sina’s works).
قرآن کريم. #
نهج‌البلاغه. #
صحيفه سجاديه. #
جمعي از نويسندگان، دائرة‌المعارف الاسلاميه، بيروت، دارالمعرفه، ج1، بي‌تا. #
آربري، مرد شرق از نظر فلاسفة غرب، ترجمة محسن بينا، تهران، چ1، 1333. #
آملي، سيدحيدر، المقدمات من کتاب نص النصوص في شرح الفصوص الحکم، تهران، انتشارات توس، 1367. #
آملي، سيدحيدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، تهران، انتشارات هرمس، 1391. #
آيت‌اللهي، عبدالحميد، «نظريه سعادت و اتصال در عرفان فارابي و ابن‌سينا»، مجله تعليم و تربيت، ش85،1359. #
ابن‌سينا، الاشارات و التنبيهات، الجزء الثالث في علم ما قبل‌الطبيعه، مع الشرح نصيرالدين محمد طوسي و شرح الشرح قطب‌الدين رازي، دفتر نشر الكتاب، 1378ق. #
ابن‌سينا، پنج رساله، مقدمه و حواشي و تصحيح احسان يار شاطر، همدان، دانشگاه بوعلي‌سينا، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1383. #
ابن‌سينا، تسع رسائل في الحكمه و الطبيعيات، الشارح مصطفي النوراني، مكتب اهل‌البيت، 1370. #
ابن‌سينا، رسائل، شامل: عيون الحكمة، الحدود، حي بن يقظان، هدية‌الرئيس للأمير (في القوي النفسانية)، الفعل و الانفعال، أسباب الرعد، سرّ القدر، العرشية (في التوحيد)، السعادة و ذكر الحجج علي جوهرية النفس، الحثّ علي الذكر، الموسيقي، ماهية الصلاة، تفسير سورة التوحيد، تفسير سورة الفلق، تفسير سورة الناس، سبب اجابة الدعاء و كيفية الزيارة، الشفاء من خوف الموت، القضاء و القدر (مناظرة الشيخ مع قدري)، العشق، الطير، الأجوبة عن مسائل ابي الريحان البيروني، علّة قيام الأرض وسط السماء، أسئلة بعض الأفاضل الي علماء مدينة السلام، قم، انتشارات بيدار، 1400ق. #
ابن‌سينا، رسالة الطير، ترجمه احمدبن خديو، شرح ابن‌سهلان ساوي، تهران، نشر درياي معرفت، 1392. #
ابن‌سينا، رساله العشق در الرسائل ابن‌سينا، ترجمه ضياءالدين دري، تهران، چاپخانه كتابخانه مركزي، 1318. #
ابن‌سينا، رسالة في اسباب الرعد، حيدرآباد، ۱۹۳۵م. #
ابن‌سينا، رساله نفس، مقدمه موسي عميد، همدان, دانشگاه بوعلي‌سينا، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1383. #
ابراهيمي ديناني، غلامحسين، اسمأ و صفات حق، سازمان چاپ و انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامي 1381. #
ابراهيمي ديناني، غلامحسين، دفتر عقل و آيت عشق، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ج1، 1380. #
ابراهيمي ديناني، غلامحسين، ماجراي فكر فلسفي در جهان اسلام، تهران، نشر طرح‌نو، 1377. #
ابن‌عربي، محيي‌الدين، الفتوحات المکية، (4 جلدي)، بيروت، دار صادر، بي‌تا. #
ابن‌عربي، محيي‌الدين، فصوص‌الحکم، بيروت، دار الکتب عربي ، بي‌تا. #
پورحسن، قاسم، ابن‌سينا و حکمت مشرقي (مجموعه مقالات همايش «ابن‌سينا و فيلسوفان اسلامي»)، تهران، بنياد حكمت اسلامي صدرا، 1390. #
جوادي آملي، عبدالله، عمل عرفاني در پرتو علم وحياني، قم، انتشارات اسراء، 1391. #
جوادي آملي، عبدالله، عين النضاخ: تحرير تمهيد القواعد، تنظيم حميد پارسانيا، ويرايش علي اسلامي، قم، انتشارات اسرا، 1378. #
جهانگيري، محسن، محي الدين بن عربي چهره برجسته عرفان اسلامي، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1383. #
جيلاني، علي بن فضل‌الله، توفيق التطبيق في اثبات اِن الشيخ‌الرئيس من الامامية الاثني عشريه، تصحيح محمدمصطفي حلمي، بيروت، دار احياء الكتب العربيه، 1373 / 1954.م. #
حسن‌زاده آملي، حسن، وحدت از ديدگاه عارف و حکيم، قم، انتشارات تشيع، 1386. #
خامنه‌اي، سيدمحمد، سير حکمت در ايران و جهان، انتشارات بنياد حکمت اسلامي صدرا،1380. #
خميني، روح‌الله، شرح حديث جنود عقل و جهل، قم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)،1380. #
خميني، روح‌الله، شرح چهل حديث، قم، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، 1378. #
خ‍ي‍اطي‍ان، ق‍درت‌الله، سيري در رساله ال‍طي‍ره‍ا و م‍ن‍طق ال‍طيره‍اي فيلسوفان و عارفان، سمنان، انتشارات دانشگاه سمنان، چ1، 1378. #
خ‍ي‍اطي‍ان، ق‍درت‌الله، «گرايش عرفاني ابن‌سينا»، مجموعه مقالات کنفرانس بين‌المللي ابن‌سينا، گدازگر، حسين، «داستانهاي رمزي در انديشه فلسفي ابن‌سينا»، کي‍ه‍ان انديشه، ش۴۶، ۱۳۷۱. #
سجادي، سيدجعفر، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبيرات عرفاني، تهران، انتشارات كتابخانه طهوري، چ3، 1362. #
سجادي، سيدجعفر، فرهنگ معارف اسلامي، تهران، انتشارات کومش، ج3، 1373. #
زرين‌کوب، عبدالحسين، ارزش ميراث صوفيه، تهران، انتشارات اميرکبير، 1378. #
طباطبايي، سيدمحمدحسين، رساله الولايه، قم، مؤسسه اه‍ل ال‍بي‍ت، 1360. #
کربن، هانري، ابن‌سينا و تمثيل عرفاني، ترجمه انشاءالله رحمتي، تهران، انتشارات جامي، 1387. #
کربن، هانري، تاريخ فلسفه اسلامي، ترجمه جواد طباطبائي، تهران، انتشارات کوير، چ2، 1377. #
مطهري، مرتضي، کليات علوم اسلامي2، قم، انتشارات صدرا، 1387. #
مطهري، مرتضي، فطرت، تهران، انتشارات صدرا، 1370. #
مطهري، مرتضي، مجموعه آثار، قم، انتشارات صدرا، 1368. #
ملکشاهي، حسن، ترجمه و شرح اشارات و تنبيهات ابن‌سينا، تهران، انتشارات سروش، 1363. #
ندري ابيانه، فرشته، سيري در حكمت عملي، همدان، دانشگاه بوعلي سينا، 1384. #
ندري ابيانه، فرشته، «عرفان در منظر بوعلي سينا»، مجموعه مقالات کنفرانس بين‌المللي ابن‌سينا، بنياد علمي و فرهنگي بوعلي‌سينا، 1395. #
نصر، سيدحسين، سه حكيم مسلمان، ترجمة احمد آرام ، تهران، انتشارات اميركبير، چ6، 1387. #
نصر، سيدحسين، معرفت و معنويت، انشاءلله رحمتي، تهران، انتشارات سهروردي، چ2، 1380. #
نکونام، محمدرضا، عرفان و مقامات (شرح الاشارات والتنبيهات نمط نهم و دهم)، قم، نشر ظهور شفق، 1385. #
يزدان‌پناه، يدالله، مباني و اصول عرفان نظري، قم، انتشارات مؤسسه امام خميني(ره)، 1388. #