مقایسۀ ثابتات ازلیه و اعیان ثابته با تکیه بر دیدگاه قونوی و ملاصدرا
محورهای موضوعی : مواجهه اندیشه‌های فلسفی در درون سنت اسلامیرسول پاداش‌پور 1 , سید محمد موسوی بایگی 2 *
1 - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
2 - دانشیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران
کلید واژه: ثابتات ازلیه, اعیان ثابته, علم پیشین, قونوی, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
یکی از پرسشهای بنیادین در اندیشة اسلامی، چگونگی علم خداوند به مخلوقات، پیش از آفرینش است؛ پرسشی که نحله‌های مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی پاسخهایی گوناگون برای آن عرضه کرده‌اند. در این میان، نظریۀ «ثابتات ازلیه» که معتزله به آن معتقدند و «اعیان ثابته» که نظر عرفای مسلمان است، دو رویکرد متمایز اما گاه بظاهر مشابهند. معتزله با طرح ثابتات ازلیه، کوشیده‌اند امکانی برای ماهیات و نیز علمی تفصیلی برای خداوند قبل از خلقت قائل شوند تا از کثرت در ذات حق جلوگیری نمایند. در مقابل، عرفا، بویژه قونوی، اعیان ثابته را حقایقی ثابت، ابدی و غیرمتغیر در علم الهی میدانند که منشأ پیدایش تعینات خارجیند و در مرتبة واحدیت، علم تفصیلی حق را محقق میسازند. ملاصدرا با تأمل در این دو نظریه، ابتدا به تطابق آنها نظر دارد و سپس به تفاوت بنیادین آنها، اما سرانجام با تقریری مبتنی بر حکمت متعالیه، دیدگاهی تلفیقی و متمایز درباره علم پیشین الهی ارائه میدهد که منطبق با دیدگاه عرفاست. او علم خداوند به اشیاء را عین علم او به ذات خویش میداند. این مقاله میکوشد با رویکردی تحلیلی و مقایسه‌یی، وجوه اشتراک و افتراق این دو نظریه را بررسی و ارزیابی صدرایی را روشن سازد.
One of the fundamental questions in Islamic thought is the quality of God’s knowledge of His creatures before creation; a question for which various theological, philosophical, and gnostic schools have offered different answers. Among them, the theory of “eternal constants” advocated by the Mu’tazilites and “immutable archetypes” advocated by Muslim gnostics represent two distinct but sometimes seemingly similar approaches. The Mu’tazilites, by proposing eternal constants, sought to establish a possibility for quiddities as well as a detailed knowledge for God before creation in order to prevent multiplicity in the Essence of the Truth. In contrast, gnostics, especially Qūnawī, consider immutable archetypes as fixed, eternal, and unchangeable realities in divine knowledge, which are the origin of external individuations and realize God’s detailed knowledge at the level of oneness. Mullā Ṣadrā, reflecting on these two theories, initially considers their correspondence and then their fundamental differences, but finally, with an interpretation based on the Transcendent Philosophy, presents a synthetic and distinct view on divine foreknowledge that aligns with gnostics’ view. He maintains that God’s knowledge of things is identical with His knowledge of His own Essence. This paper seeks to analyze and compare the commonalities and differences between these two theories and clarify Ṣadrā’s evaluation in this regard.
آملی، سیدحیدر (۱۴۲۶ق) جامع الاسرار و منبع الانوار، تصحیح هانری کربن، بیروت: مؤسسة التاريخ العربي.
ابن¬سینا (1375) الاشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
ابن‌عربی، محیی‌الدین (بیتا) الفتوحات المکیة، بیروت: دار الصادر.
اشعری، ابوالحسن (1348ق) الابانة عن اصول الدیانة، مصر: ادارة الطبائع المنیریة.
اشعری، ابوالحسن (1373ق) مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح محی‌الدین عبدالحمید، قاهره: مکتبة النهضة المصریة.
بدوی، عبدالرحمن (1374) تاریخ اندیشه¬های کلامی در اسلام، ترجمه حسین صابری، مشهد: آستان قدس رضوی.
ترابی کچوسنگی، محرم (1386) «آیا حال همان ثابت ازلی است؟»، حکمت و فلسفه، شمارۀ 11ـ10، ص89ـ77.
تفتازانی، مسعود‌بن‌عمر (1419ق) شرح المقاصد، بیروت: عالم الکتب.
جامی، عبدالرحمن (1370) نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، تصحیح سیدجلال¬الدین آشتیانی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
جعفریان، جواد؛ کرد فیروزجایی، یارعلی (1393) «مقایسه علم پیشین الهی از دیدگاه ابن¬سینا و محقق قونوی»، آیین حکمت، شمارۀ 21، ص120ـ95.
جمعی از نویسندگان (1381) مرزبان وحی و خرد، قم: دفتر تبليغات اسلامی.
جندی، مویدالدین (1423ق) شرح فصوص الحکم، تصحیح سید جلال¬الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
جوینی، عبدالملک‌بن عبدالله (1420ق) الشامل فی اصول‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمية.
جهانگیری، محسن (1361) محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، تهران: دانشگاه تهران.
چیتیک، ویلیام (1393) ابن‌عربی، وارث انبیاء، ترجمة هوشمند دهقان، تهران: پیام امروز.
حلی، حسن‌بن یوسف (1372) کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، تهران: کتابفروشی اسلاميه.
رازی، فخرالدین (1411ق) المباحث المشرقیة، قم: بیدار.
رازی، فخرالدین (بیتا)، المحصل، اردن: دار الرازی.
سبحانی، جعفر (1413ق) الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم: مؤسسة امام صادق علیه السلام.
سبزواری، ملاهادی (1369) شرح المنظومة، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، تهران: نشر ناب.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1373) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهرستانی، عبدالکریم (بیتا) الملل و النحل، قم: منشورات الشریف الرضی.
شیخ طوسی، محمدبن‌حسن (1399) اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی رحمة الله، مشهد: دانشگاه علوم اسلامي رضوی.
صابری، حسین (۱۳۸۸) تاريخ فرق اسلامی، تهران: سمت.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417ق) نهایة الحکمة، قم: مؤسسة نشر اسلامی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1416ق) قواعد العقائد، قم: مرکز مدیریت حوزة علميه قم.
عبودیت، عبدالرسول (1387) درآمدی بر نظام حکمت صدرایی، تهران: سمت.
عبودیت، عبدالرسول؛ شریفی، محمود (1393) «علم پیشین الهی در عرفان اسلامی؛ از منظر صدرالمتألهین»، حکمت عرفانی، شمارۀ 7، ص42ـ23.
علی‌کاهی، معصومه؛ فهیمی، رضا؛ فلاحی، منیژه (1401) «اعیان ثابته ابن‌عربی با تکیه بر کتاب فصوص الحکم»، فصلنامه عرفان اسلامی، شمارة 72، ص282ـ263.
فناری، حمزه (1384) مصباح الانس، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مولی.
قونوی، صدرالدین (1371) رسالة النصوص، تصحیح سید جلال¬الدین آشتیانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قونوی، صدرالدین (1381) اعجاز البيان فى تفسير أم القرآن، تصحیح سيدجلال¬الدين آشتيانى، قم: دفتر تبليغات اسلامى.
قونوی، صدرالدین (۱۴۲8ق) النفحات الإلهية، بیروت: دار الکتب العلمية.
قونوی، صدرالدین (1434ق) الفکوک، تصحیح ابراهیم عاصم، بیروت: ناشرون.
قونوی، صدرالدین (2010م) مفتاح الغیب، تصحیح عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
قیصری، محمدبن‌داوود (1375) شرح فصوص الحکم، بکوشش سیدجلال¬الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
قیصری، محمدبن‌داوود (1387) شرح قیصری بر فصوص الحکم، ترجمة سیدحسین موسوی، تهران: حکمت.
کاشانی، عبدالرزاق (1354) اصطلاحات الصوفیة، تصحیح عاصم ابراهیم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
کاشانی، عبدالرزاق (1370) شرح فصوص الحکم، قم: بیدار.
کیانی، امیرحسین؛ حسینی خامنه‌ای، زهره (1400) «اعیان ثابته و جایگاه آن در علم پیشین از دیدگاه ابن‌عربی و ملاصدرا»، خردنامه صدرا، شمارۀ 105، ص88ـ81.
مطهری، مرتضی (1371) مجموعه آثار، تهران: صدرا.
مظاهری، عبدالرضا (1398) «جایگاه اعیان ثابته در هستی‌شناسی ابن‌عربی، با تکیه بر آراء قیصری»، فصلنامه عرفان اسلامی، شمارۀ 62، ص127ـ114.
ملاصدرا (1380) الحکمة المتعالیه فی الأسفار الأربعة، ج2، تصحیح و تحقیق مقصود محمدی تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1381) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج6، تصحیح و تحقیق احمد احمدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1382) الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح و تحقیق سیدمصطفی محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1389) اتصاف الماهیة بالوجود، در مجموعه رسائل فلسفی، ج1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
موسوی بجنوردی، کاظم (1376) دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، تهران.
نائیجی، محمدحسین (1388) ترجمه و شرح مصباح الانس، قم: آیت اشراق.
ولفسن، هری (1368) فلسفه علم کلام، ترجمة احمد آرام، تهران: المهدی.