خداوند از منظر الهيات پويشي و ملاصدرا
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
حامد ناجي اصفهاني
1
(دانشگاه اصفهان)
کلید واژه: خدا جهان هستي وجود تشکيک وجود سرمديت وحدت شخصي وجود شر تغيير تکامل ,
چکیده مقاله :
گفتار حاضر از آنرو كه به بررسي تطبيقي دو جريان فکري نظر دارد، در دو بخش سامان يافته است: الف) الهيات پويشي: اين جريان فکري که در قرن بيستم ظهور يافت، يکي از فرايندهاي تکاملي انديشة خردورزان حوزۀ دين است. اينان با توجه به تمام مناقشات موجود در قرون وسطي و دين‌گريزي مدرنيته، در پي عرضه نويني از الهيات دينيند که در طي آن مفاهيم گوناگوني ـ همچون خداوند، سرمديت خداوند، قدرت وي، چگونگي شرور در عالم، جهان هستي، چگونگي ارتباط خداوند با جهان هستي، تعامل تغيير در جهان با خداوند ـ را مورد بازکاوي قرار ميدهند. اين طرح نو که توسط آلفرد نورث وايتهد بنا نهاده شد و بوسيلة چارلز هارت شورن و ديويد راي گريفين تفصيل يافت، اکنون بعنوان يکي از مکاتب رايج الهياتي و ديني در محافل غربي مورد گفتگوست. اين ديدگاه از دو سو قابل توجه است: 1. قرائتي نو از الهيات ديني که همگامي آن با متون مقدس مورد بحث است. 2. ارائة طرحي نو از هستي شناسي و چگونگي تعامل خداوند با جهان. ب) حکمت متعاليه صدرايي: حکمت متعاليه که نخستين بار بنيانهاي فلسفي آن توسط صدرالدين محمد شيرازي پي نهاده شد، در سه مرحله تکامل يافت: 1) مرحله سينوي در فهم وجود؛ 2) تشکيک وجود؛ 3) وحدت شخصي وجود. اگرچه ملاصدرا در طي کتاب بزرگ خود يعني الاسفارالاربعة به تمايز اين سه مرحله اشارتي نکرده است، ولي تحول آراء وي در طي رساله هاي گوناگونش بيانگر اين سير تکاملي ميباشد. وي با کشف اصالت وجود، در پي آن برآمد که فهم وجود را از مرحله مفهوم به مصداق تعميم دهد و سرانجام مجبور گرديد طرح وارۀ نويني را در نسبت خداوند با جهان هستي عرضه دارد که همين مهم عملاً در سه مرحله براساس سير فکري وي، قابل بازشناسي است. اين نگرشِ نوين به مفهومِ وجود، عملاً بيشتر مفاهيم الهيات ديني را درنورديد و وي را بر آن داشت که قرائتي نو از الهيات ديني عرضه دارد. نگارندۀ بر اين باور است که نظام تشکيکي وي برخلاف نظام وحدت شخصي او كه در حال تطور بوده، نظامي نسبتاً کامل است و نکتة درخور توجه در اين مقام، همگامي نسبي بنيان وحدت تشکيکي وجود با الهيات پويشي مسيحي است و البته چنانکه بيان خواهد گرديد، نظام صدرايي در فهم آموزه هاي ديني و تطبيقي از الهيات پويشي کارآمدتر بوده و بسيار دقيقتر ميباشد. از اينرو نوشتار حاضر، افزون بر طرح بحث الهيات پويشي و دستاوردهاي جديد آن در مفاهيم ديني، به مقايسه آن با دستگاه حکمت تشکيکي ملاصدرا پرداخته و وجوه قوّت و ضعف آن را مورد بررسي قرار خواهد داد.
This paper presents a comparative study of two philosophical trends. Therefore, it has been organized in two parts: process theology and Sadrian Transcendent Philosophy. Process theology appeared in the 20th century as one of the developmental thought processes followed by philosophers in the field of religion. Given all the arguments and conflicts existing in the Middle Ages and Modernity’s atheism, its followers sought to present a new version of theology in which various notions such as God, His pre-eternity, His Power, the existence of evil in the world, the relationship between God and the world of being, and the relationship between the changing world and God are revisited. This new school, which was established by Alfred North Whitehead and expanded by Charles Hartshorne and David Ray Griffin, is presently studied in western academic centers as one of the prevalent theological and religious schools. In general, this school has made two contributions to the field of philosophy: 1) presenting a new version of theology, the conformity of which with holy texts is questionable; 2) presenting a new form of ontology and the quality of God’s relationship with the world. The Transcendent Philosophy was initially founded by Mulla Sadra and developed at three stages: the Avicennan stage of the understanding of existence, gradation of existence, and the individual unity of existence. Although Mulla Sadra has not distinguished these three stages from each other in his magnum opus, al-Asfar, the evolution of his ideas in his various treatises attest to this developmental process. Through discovering the principiality of existence, he proceeded to generalize his understanding of existence from the level of concept to the level of referent. Finally, he presented a new model of God’s relationship with the world of being, which can be practically explored based on the development of his philosophical thoughts. This new approach to the concept of existence affected most theological concepts in the field of religion and prompted him to provide a new version of theology. The writer believes that, unlike Mulla Sadra’s system of individual unity, which is in the process of change, his gradational system is a relatively complete one. It is noteworthy that there is a relative conformity between the fundamental principles of the graded unity of existence and those of the Christian process theology. Of course, as explained in the paper, the Sadrian school is much more efficient and accurate than process theology in understanding religious and comparative teachings. Therefore, in addition to posing the discussion of process theology and its new achievements concerning religious concepts, the present paper compares this school with Mulla Sadra’s system of gradational wisdom and explores it strengths and weaknesses.
جوادي آملي، عبدالله، رحيق مختوم، قم، اسراء، ج6، 1376. #
دهباشي، مهدي، ملاصدرا و وايتهد، تهران، نشر علم، 1386. #
ديويس، برايان، درآمدي بر فلسفة دين، ترجمه مليحه صابري نجف آبادي، تهران، انتشارات صحت. #
سلطاني گازار، مهدي، «وايتهد و فلسفه پويشي»، کتاب ماه فلسفه، ش61، تهران. 1391. #
مطهري، مرتضي، شرح مبسوط منظومه، تهران، انتشارات حکمت، 1366. #
ملاصدرا، شرح الهداية الاثيرية، تهران، چاپ سنگي، 1313 ق. #
ملاصدرا، تعليقة حکمة الاشراق، حاشيه حکمة الاشراق، تهران: چاپ سنگي، 1314 ق. #
ملاصدرا، الاسفارالاربعة، ج2، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي، باشراف استاد سيد محمد خامنه‌اي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا،1380. #
ملاصدرا، تعليقة الهيات الشفاء، تصحيح، تحقيق و مقدمه نجفقلي حبيبي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1382. #
ملاصدرا، الشواهدالربوبية، تصحيح، تحقيق و مقدمه سيد مصطفي محقق داماد؛ باشراف استاد سيدمحمد خامنه‌اي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1382. #
ملاصدرا، الاسفارالاربعة، ج1، تصحيح، تحقيق غلامرضا اعواني؛ باشراف و مقدمه استاد سيد محمد خامنه‌اي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1383. #
ملاصدرا، الاسفارالاربعة، ج3، تصحيح، تحقيق و مقدمه مقصود محمدي؛ باشراف استاد سيد محمد خامنه‌اي، تهران: بنياد حکمت صدرا، 1383. #
ملاصدرا، مفاتيح الغيب، تصحيح و تحقيق نجفقلي حبيبي، تهران، بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1386. #
ملاصدرا، المشاعر(مجموعه رسائل فلسفي ج4)، تصحيح و تحقيق مقصود محمدي؛ تهران: بنياد حکمت اسلامي صدرا، 1391. #
ملکيان، مصطفي، مسائل جديد کلامي، جزوه درسي مدرسه امام صادق، 1373. #
هيک، جان، فلسفة دين، ترجمه بهرام راد، تهران، نشر الهدي، 1372. #
Whitehead, A. N., Religion in the Making, New York: Cambridge University Press, 1990. #
Griffin, David Ray, From God, Power and Evil: A Process Theodicy, The Westminster Press, 1976. #