«از متخیله تا خیال»؛ بازشناسی تطور مفهوم خیال در نظام فکری فارابی، ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا
محورهای موضوعی : مواجهه اندیشه‌های فلسفی در درون سنت اسلامی
1 - استادیار موسسه آموزش عالی هنر و اندیشه اسلامی، قم، ایران
کلید واژه: خیال, متخیله, عالم مثال, صور محاکی, محاکات, فارابی, ابن‌سینا, سهروردی, ملاصدرا,
چکیده مقاله :
«خیال» یکی از قوای ادراکی انسان است که در داشتن آن با حیوانات اشتراک دارد. این مفهوم که از فلسفۀ یونان به تراث فلسفی مسلمانان منتقل شده، در نفس‌شناسی فیلسوفان مسلمان، از فارابی تا صدرالمتألهین شیرازی، مسئله‌یی بسیار مهم و پرکاربرد بوده و حتی برخی از پرسشهای کلامی از رهگذر همین مسئله پاسخ داده شده‌اند. از همان آغاز، فیلسوفان مسلمان بخشی از جستارهای خود را به بررسی و تبیین چیستی و چگونگی مفهوم خیال اختصاص داده‌اند. البته این مفهوم در روند تاریخ فلسفه، ثابت و بدون تغییر نمانده و در هر یک از نظامهای فلسفی، مفهومی متمایز پیدا کرده است. حکمتهای سه‌گانه در تاریخ فلسفۀ اسلامی (حکمت مشاء، حکمت اشراق و حکمت متعالیه) هر یک نگره‌یی خاص به این موضوع دارند که با دو قرین دیگرش متفاوت است. پژوهش حاضر بر آن است نظریات برخی از بزرگان فلسفۀ اسلامی دربارۀ چیستی قوۀ خیال را بررسی کند و تفاوتهای موجود میان آنها را آشکار نماید. نتیجۀ این بررسی آنست که دیدگاه فیلسوفان در باب مفهوم خیال، در طول تاریخ (از فارابی تا صدرالمتألهین شیرازی) ثابت و یکسان نبوده و هر یک مطابق نظام فلسفی خود، تبیینی خاص و بدیع دربارۀ این مفهوم داشته‌اند؛ از فارابی که این قوه را یک جزء مادی از نفس دانسته تا دورۀ صدرالمتألهین شیرازی که به عالم مثال تبدیل شده است. روش انجام تحقیق پیش‌رو، توصیفی ـ تطبیقی و با استفاده از منابع کتابخانه‌یی است.
Imagination is one of the human perceptive faculties that is shared with animals. This concept, which has been transferred from Greek philosophy to Muslims’ philosophical tradition, has always been a very important problem with various functions in the self-knowledge of Muslim philosophers from Fārābī to Mullā Ṣadrā. It has even been used in responding to some kalāmī inquiries. Since the very beginning, Muslim philosophers have continuously devoted some of their studies to the investigation and explanation of the whatness and howness of the concept of imagination. However, this concept has not remained immune against change and has developed a distinct meaning in each philosophical system. In the history of Islamic philosophy, the three-fold schools of philosophy (Peripatetic philosophy, Illuminationist philosophy, and the Transcendent Philosophy) have each adopted a particular and different approach to this problem. The present study intends to examine the theories of some great figures of Islamic philosophy regarding the whatness of the faculty of imagination and reveal the existing differences among them. The findings indicate that philosophers’ views of the concept of imagination have not been fixed and similar in the course of history, and each has presented a specific and innovative explanation of this concept in conformity with their own philosophical system. For example, Fārābī considered this faculty to be a material component of the soul, while Mullā Ṣadrā changed it into the world of Ideas. This study was conducted following a descriptive-comparative method using library resources.
ابن‌سینا (1375) الإشارات و التنبیهات، قم: البلاغة.
ابن‌سینا (1404) الشفاء، النّفس، تصحیح سعید زائد و دیگران، بیروت: موسسة الجامعیة للدراسات الاسلامیة.
اکبریان، رضا (1388) «قوه خیال و عالم صور خیالی»، آموزه‌های فلسفی-کلامی، شماره 8، ص 33ـ 3.
سهروردی (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد 1 و 2، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شهرزوری، محمد بن محمود (1380) شرح حکمةالاشراق، تصحیح حسین ضیائی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شیرازی، قطب‌الدین محمود بن مسعود (1383) شرح حکمة الإشراق، تصحیح عبدلله نورانی و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فارابی (1421) السیاسة المدنیة، تصحیح علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
فارابی (1995) آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، تصحیح علی بوملحم، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
ملاصدرا (1381) المبدأ و المعاد فی الحکمة المتعالیة، ج2، تصحیح و تحقیق محمد ذبیحی و جعفر شاه‌نظری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج1، تصحیح و تحقیق غلامرضا اعوانی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج8، تصحیح و تحقیق علی‌اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1383) الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة، ج9، تصحیح و تحقیق رضا اکبریان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1386) مفاتیح الغیب، ج1، تصحیح و تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.