پیشینه تاریخی نظریه «ثبات تغیر» در مسئله ربط متغیر به ثابت
محورهای موضوعی : مواجهه اندیشه‌های فلسفی در درون سنت اسلامی
1 - استادیار فلسفه اسلامی و حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
کلید واژه: ربط متغيّر به ثابت, ثبات تغیر, حرکت ازلی فلک, پارادوکس, تناقض.,
چکیده مقاله :
همانطورکه میدانیم معمولاً در فلسفة صدرایی تغیر حرکت عین ثبات آن است و همین ربط متغيّر به ثابت را نیز توجیه میکند. مسئله مهمی که در اینجا پیش‌می‌آید اینست که آیا پیش از ملاصدرا نیز ثبات تغیر پیروانی داشته است؟ هدف اصلی این نوشتار بررسی همین موضوع است. آنچه مسلم است نقد ثبات تغیر دارای پیشینه یی دیرین نزد اندیشمندان مسلمان بوده است و بهمین دلیل ما نیز این نقدهای تاریخی را در این پژوهش بطور مستند نشان خواهیم داد. ولی اینکه در حل دشوارة ربط متغيّر به ثابت بسیاری ثبات تغیر را به حکمای گذشته نسبت داده‌اند، ادعای چندان محکمی بنظر نمیرسید؛ گرچه پیش از ملاصدرا نیز برخی در مورد ربط متغيّر به ثابت گفته‌اند که فلک در حرکت دوری خود دوام و ثبات دارد، آنها این پاسخ را پاسخ نهایی ربط متغيّر به ثابت ندانسته‌اند. در پایان اشاره خواهیم کرد که ثبات تغیر صدرایی، به این دلیل قابل‌نقد است که با پذیرش آن دیدگاه اب و ابنای رجل همدانی پیرامون کلی لازم می‌آید.
In Sadrian philosophy the change in motion is the same as its immutability, which justifies the relationship between the changing to the immutable. The question here is whether the theory of immutability of change had any supporters before Mullā Ṣadrā. The main purpose of this study is to provide an appropriate response to this question. This theory has been criticized by Muslim thinkers and philosophers for a very long time. Therefore, this paper provides a discussion of the most important of such criticisms based on available evidence. Some scholars have attributed the theory of immutability of change to early philosophers in order to solve the problem of the relation of the changing to the immutable and support their own views, which does not seem to be based on solid evidence. Prior to Mullā Ṣadrā, some philosophers maintained that the heavenly sphere enjoys continuity and fixity in its evolution; however, this cannot be considered as a final resolution to the problem of the relation of the changing to the fixed. Here, the author concludes that the fixity of Sadrian change should be criticized because it leads to accepting a view attributed to Rajol Hamedani about the “universal”.
آملی، محمدتقی (بی‌تا) منتهی الوصول إلی غوامض کفایة الأصول من إفادات سیدنا العلامة الرباني السید أبوالحسن الإصفهاني، شرکت سهامی چاپخانه فردوسی.
ابن‌تیمیه، تقي‌الدين أبوالعباس أحمد بن عبدالحليم (1406 ﻫ.ق ـ 1986م) منهاج السنة النبوية في نقض كلام الشيعة القدرية، تحقیق محمد رشاد سالم، ریاض: جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية.
ابن‌رشد (1993م) تهافت التهافت، مقدمه و تعليق محمد العريبى، بيروت: دارالفكر.
ابن¬سینا (1375 ﻫ.ش) شرح الاشارات و التنبيهات مع المحاكمات، ج3، قم: نشر البلاغة.
ابن¬سینا (1379 ﻫ.ش) النجاة من الغرق فى بحر الضلالات، تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.
ابن¬سینا (1383) المبدأ و المعاد، به¬اهتمام: عبدالله نورانی، تهران: انتشارات موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مك گیل.
ابن¬سینا (1404 ﻫ.ق) التعلیقات، قم: مكتب الإعلام الإسلامي.
ابن‌كمونه (1402 ﻫ.ق) الجديد فى الحكمة، مقدمه، تحقيق و تعليق حميد مرعيد الكبيسى، بغداد: جامعة بغداد.
ابن‌کمونه، سعد بن منصور (1387 ﻫ.ش) شرح التلویحات اللوحیة و العرشیة، ج3، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: مرکز پژوهشی ميراث مکتوب.
اسدی، مهدی (1401) «بررسی انتقادی نسبت تجرد ادراک با ثبات تغیر»، آینۀ معرفت، دوره 22، شماره 2، پیاپی 71، ص 78ـ57.
اسدی، مهدی (1401) «بررسی تاریخی اشکالهای بعد چهارم در جهان اسلام»، جستارهایی در فلسفه و کلام، https://jphilosophy.um.ac.ir/article_42733.html
اسدی، مهدی (1401) «بررسی انتقادی «ثبات تغیر» در ربط ثابت به متغیر»، فلسفه، https://jop.ut.ac.ir/article_89593.html?lang=fa
اسدی، مهدی (1401) «نقد قطب‌الدین رازی بر بعد چهارم و تأثیر آن بر اندیشمندان مسلمان»، اندیشة دینی.
اسفراينى نيشابورى، محمد بن على (1383 ﻫ.ش) شرح كتاب النجاة لابن سينا (قسم الالهيات)، تقدیم و تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران: دانشگاه تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
افغانى (اسدآبادی)، سيدجمال¬الدين (1423ق) التعليقات على شرح العقائد العضدية، مقدمه از سيدهادى خسرو شاهى و تحقيق عماره تحرير شيخ محمد عبده، القاهرة: مكتبة الشروق الدولية.
اوجبی، علی (1382) مقدمة مصحح بر إشراق هیاكل النور ← غیاث‌الدین دشتكى (1382ش).
الایجی، قاضی عضدالدین عبدالرحمن (1412ﻫ. ـ1370) المواقف و شرحها، ج8، شرح المحقق السید الشریف علی بن محمد الجرجانی، یلیه حاشیتی السیالکوتی و الچلپی، قم: منشورات الشریف الرضی، الطبعه الاولی.
باغ‌نوی، میرزاجان حبیب‌الله (997ق) حاشیه تجرید، نسخة خطی، کتابخانة فاضل احمد پاشا، شمارة 803.
بخاری، شمس‌الدین محمّد بن مبارک‌شاه (1353) شرح حکمة العین، مقدمه و تصحیح جعفر زاهدی، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات و گرافیک دانشگاه فردوسی.
بخاری، شمس‌الدین (1319 ﻫ.ق) شرح حکمة العین مع حواشی قطب‌الدّين الشيرازى و السيّد الشريف على بن محمّد الجرجانى، چاپ سنگی، قزان: شرکة شقیقیة.
بهمنیار بن المرزبان (1375) التحصيل، تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری، تهران: دانشگاه تهران.
جرجانی، میر سید شریف (1319 ﻫ.ق) ← بخاری (1319 ﻫ.ق).
جرجانی، میر سید شریف (1412 ﻫ.ق ـ1370) ← الایجی (1412ﻫ.ـ1370).
حیدری، کمال (1437ق/ 2016م) شرح نهایة الحکمة: القوة والفعل 1، بقلم علی حمود العبادی، بیروت: مؤسسة الهدی.
خواجه‌زاده بروسوی، مصطفی (1321ق) المحاکمة فی التهافت، (در: تهافت الفلاسفة: 3 كتب)، چاپ سنگی مصر.
خواجوئى اصفهانى، اسماعيل (1381 ﻫ.ش) رسالة ابطال الزمان الموهوم ← دوانى (1381 ﻫ.ش)، ص283ـ239.
خوانساری، حسین (1388) الحاشیة علی شروح الاشارات، ج1، قم: بوستان کتاب.
خوانساری، حسین (1076ق) حاشیه حواشی شرح تجرید الکلام، نسخة خطی، تهران: کتابخانة ملی ایران، شناسه كد كتاب: 1233946.
میرداماد، میرمحمّدباقر (1367 ش) القبسات، به‌اهتمام مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.
میرداماد، میرمحمّدباقر (1381) مصنّفات میرداماد، ج1، به¬اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
میرداماد، میرمحمّدباقر (1385) مصنّفات میرداماد (الافق‌المبين)، ج2، به¬اهتمام عبدالله نورانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
دشتکی، صدرالدین محمد (بی‌تا الف) الحاشية الصدرية الثانية في الردّ على الحاشية الجديدة للدواني على شرح القوشجي لتجريد الكلام للطوسي، نسخة خطی، راغب پاشا، شمارة 724.
دشتکی، صدرالدین محمد (بی‌تا ب) حاشيه بر شرح تجريد، نسخة خطی، تهران: کتابخانة مركزی دانشگاه تهران، شمارة 6220.
دشتكى شیرازی، غیاث‌الدین منصور (1382ش) إشراق هیاكل النور لكشف ظلمات شواكل الغرور، تقدیم و تحقیق علی اوجبی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
دشتكى شیرازی، غیاث‌الدین منصور (1386الف) مصنفات غیاث‌الدین منصور حسینی دشتكى شیرازی، ج1، بکوشش عبدالله نورانی، تهران: دانشگاه تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
دشتكى شیرازی، غیاث‌الدین منصور (1386ب) مصنفات غیاث‌الدین منصور حسینی دشتكى شیرازی، ج2، بکوشش عبدالله نورانی، تهران: دانشگاه تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
دشتكى شیرازی، غیاث‌الدین منصور (بی¬تا) امالی، نسخة خطی، تهران: کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، شمارة 1249.
دوانى، جلال‌الدین (1381 ﻫ. ش) سبع رسائل، تقديم تحقيق و تعليق احمد تويسركانى، تهران: ميراث مكتوب.
دوانى، جلال‌الدین (1393 ﻫ. ش) حواشی بر شرح تجرید ← قوشچی (1393 ﻫ. ش).
دوانى، جلال‌الدین (1411 ﻫ. ق) ثلاث رسائل (و بذيله رسالة هياكل النور)، تحقيق احمد تويسركانى، مشهد: آستان قدس رضوى.
دوانى، جلال‌الدین (1423 ق) شرح الدوانى للعقائد العضدية ← افغانى اسدآبادی (1423 ق).
رازی، فخرالدّین ابن خطیب (1411 ﻫ. ق) المباحث المشرقية فى علم الالهيات و الطبيعيات، ج1، قم: بيدار.
رازی، قطب‌الدّین (1375 ﻫ. ش)← ابن‌سینا (1375 ﻫ. ش)
سبزواری، هادی (1379ـ 1369ﻫ. ش) شرح المنظومة، ج3، تصحيح و تعليق آيت¬الله حسن حسن¬زاده آملى، تحقيق و تقديم مسعود طالبى، تهران: نشر ناب.
سعادت مصطفوی، سیدحسن (1393) الهیات نجات شیخ الرییس ابوعلی سینا: تقریرات دروس آیت الله سیدحسن سعادت مصطفوی، ج1، بکوشش حسین کلباسی اشتری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی (1375 ﻫ. ش/الف) مجموعه مصنفات شیخ¬اشراق، ج1، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
سهروردی (1375 ﻫ. ش/ب) مجموعه مصنفات شیخ¬اشراق، ج3، تصحیح و مقدمه هانری کربن، تهران: موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
ملاصدرا (1366 ش) شرح أصول الكافي، ج3، تصحیح محمد خواجوی، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگی.
ملاصدرا (1981/ج) الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، ج3، بيروت: دار احياء التراث.
ملاصدرا (1981/ب) الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، ج2، بيروت: دار احياء التراث.
شيرازى، قطب‌الدّين (1369 ﻫ.ش) درة التاج، به¬اهتمام و تصحيح سيدمحمّد مشكوة، تهران: حكمت.
طباطبايى، محمدحسين (1388) بررسى‌هاى اسلامى، ج2، قم: بوستان كتاب قم (انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم).
طباطبايى، محمدحسين (بی‌تا) حاشية الكفاية، ج2، قم: بنياد علمى و فكرى علامه طباطبايى.
طوسی، علاءالدین (بی‌تا) الذخيرة في المحاكمة بين التهافت للإمام الغزالي و بين الحكماء، چاپ سنگی، حیدرآباد دکن: مطبعة مجلس دائرة المعارف النظامیة الكائنة فى الهند.
طوسی، نصیرالدین (1375 ﻫ.ش)← ابن‌سینا (1375 ﻫ. ش).
غزالی طوسی، ابو حامد محمد بن محمد (بی‌تا) تهافت الفلاسفة، تحقيق و تقدیم سلیمان دنیا، قاهره: دارالمعارف.
فارابی (1413ق ـ 1992م) الاعمال الفلسفية، تحقیق جعفر آل یاسین، بيروت: دار المناهل.
قوشچی، علاءالدین علی بن محمد (1393 ﻫ. ش) شرح تجرید العقائد (با حواشی دوانی)، تصحیح و تحقیق محمدحسین زارعی رضایی، قم: رائد.
قونوی، صدرالدین (1381) إعجاز البيان فى تفسير أم القرآن، قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامى.
مطهری، مرتضی (1392) مجموعه آثار، ج12، قم: صدرا.