تبیین دگردیسی تاریخی آموزۀ دوستی و محبتِ افلاطونی ـ ارسطویی در اندیشۀ فارابی و طوسی (در عرصۀ روابط انسانی)
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
1 - استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران
کلید واژه: دوستی, محبت, مطالعه تاریخی, افلاطون, ارسطو, فارابی, خواجه نصیرالدین طوسی,
چکیده مقاله :
پرسش محوری جستار حاضر، توصیف و تحلیل تطور تاریخی آموزۀ دوستی (محبت) افلاطونی‌‌ـ‌‌ارسطویی در آیینۀ اندیشۀ فارابی و خواجه نصیرالدین طوسی است. روش تحقیق، مطالعۀ تاریخی است که علاوه بر توصیف، به چرایی این تطور نیز میپردازد. بحث دوستی در اندیشۀ ارسطو در کتاب اخلاق نیکوماخوسی مطرح شده و رگه‌هایی از آموزه¬های افلاطونی در آن قابل مشاهده است. این بحث در فلسفۀ دورۀ اسلامی از جهاتی دچار دگردیسی شد، ازجمله از حیث تنوع محبوب (و بالاترین محبوب)، از حیث دامنه، یعنی فردگرایانه یا جامعه‌گرایانه بودن، و از حیث خودخواهی یا دیگرخواهی. از حیث تنوع محبوب، از دوستیِ بافضیلت به محبت نسبت به حکیم (خدا) رسیده است، از حیث دامنه، شاهد تغییر گفتمان از دوستی سیاسی ـ اجتماعی، به محبت بمثابه نوعی خصلت درونی هستیم که آثار فردی و اجتماعی دارد، و از خودخواهی و دیگرخواهی گذر کرده و مطابق با قاعدۀ سنخیت، به محبت از‌ـ‌اویی (خدایی) رسیده است. تأثیرپذیری از آراء متفکرانی همچون فلوطین و همچنین نقش دین، فرهنگ، عرفان و واسطه‌هایی چون آراء ابن¬سینا، آثار ابن¬مسکویه و شیخ اشراق در تبیین این دگردیسی اهمیت دارد. مبانی خاص فلسفی و کلامی فارابی و طوسی و همچنین برخی آراء اخلاقی ایشان، مهمترین عامل برای تفسیر چرایی این دگردیسی است.
The present study provides a description and analysis of the historical development of the notion of Aristotelean-Platonic agape (love) in the philosophical thoughts of Fārābī and Khwājah Nasīr al-Dīn Ṭūsī. Following a historical method, the author deals with the reasons behind this development in addition to describing it. The discussion of friendship (agape) in Aristotle’s philosophy is propounded in his Nichomachean Ethics, where some traces of Platonic notion are also observable. This discussion was transformed in Islamic Philosophy in certain respects, including the variety of the beloved (and the most beloved), individualistic or socialist aspect, and selfishness or selflessness aspect. Regarding the variety of the beloved, the discussion has moved from virtue-based friendship (agape) to the love of the Wise (God). As to its range, one can observe a change of dialog form social-political friendship to agape as an internal characteristic with individual and social effects. Moreover, it has moved beyond selfishness and selflessness and, in conformity with the principle of congruence, reached the love from Him (Godly). The influential views of such thinkers as Plotinus; the role of religion, culture, and gnosis, and the ideas of Ibn Sīnā, Ibn Miskawayh, and Suhrawardī are of great importance in explaining this development. The particular philosophical and Kalāmī principles of Fārābī and Ṭūsī as well as some of their ethical views are the most important factors in the interpretation of the underlying reasons of the mentioned development.
ارسطو (1381) اخلاق نیکوماخس، ترجمۀ ابوالقاسم پورحسینی، تهران: دانشگاه تهران.
ارسطو (1390) سیاست، ترجمۀ حمید عنایت، تهران: علمی و فرهنگی.
افلاطون (1350) مجموعه آثار افلاطون، ترجمۀ رضا کاویانی و محمدحسن لطفی، تهران: ابن¬سینا.
افلاطون (1367) دورۀ آثار افلاطون، ترجمۀ محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی.
سهروردي (1380) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج3، بکوشش سید حسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1375) شرح الاشارات و التنبيهات، قم: البلاغة.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1377) اخلاق محتشمی، دیباچه و تصحیح محمدتقی دانش¬پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1387) اخلاق ناصری، مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1405) تلخیص المحصل معروف به نقد المحصل، بیروت: دارالاضواء.
فارابی (1396) فصول منتزعه، ترجمۀ حسن ملکشاهی، تهران: سروش.
فارابی (1987) التنبیه علی سبیل السعادة (چکیده)، تحقیق جعفر آل یاسین، بیروت: ط2.
فارابی (1995) آراء اهل المدينة الفاضلة و مضاداته، بیروت: مکتبة الهلال.
فارابی (1996 الف) احصاء العلوم، مقدمه و شرح على بوملحم، بیروت: مکتبة الهلال.
فارابی (1996 ب) السياسة المدنية، مقدمه و شرح على بوملحم، بیروت: مکتبة الهلال.
فلوطین (1389) دورۀ آثار فلوطین؛ «تاسوعات»، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
فلوطین (1413) اثولوجیا، تحقيق عبدالرحمن بدوی، قم: بیدار.
کاظمی، جاوید و دیگران (1401) «نسبت اروس، تخنه و فلسفه در دو محاوره مهمانی و فدروس افلاطون»، تاریخ فلسفه، سال 13، ش 1، ص67ـ92.
ملاصدرا (1981) الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعه، بیروت: دار احياء التراث‌العربی.
هلم، بنت (1393) دانشنامه فلسفه استنفورد (5)؛ دوستی، ترجمۀ راضیه سلیم زاده، تهران: ققنوس.
Annas, J. (2015). Plato and Aristotle on Friendship and Altruism. Mind, http://mind.oxfordjournals.org/at University of Manitoba on June 12, 2015.
Annas, J. (1988). Self-love in Aristotle. The Southern Journal of Philosophy, vol. XXVII, Supplement, pp 1-18
Aristotle, (2021). Eudemian Ethics. Translated with introduction and notes by C. D. C. Reeve, Hackett Publishing Company, Inc. Indianapolis/Cambridge.
Cooper, J. M. (1977). Aristotle on the Forms of Friendship. The Review of Metaphysics, vol. 30, pp. 617–648.
Dover, K. J. (1978). Greek Homosexuality. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
Kahn, C. H. (2015). Aristotle and Altruism. Mind, vol. 90, pp. 20–40. http://mind.oxfordjournals.org/at Lakehead University on March 18, 2015.
Price, A. (1989). Love and Friendship in Plato and Aristotle, Oxford: Clarendon Press.
West. J. A. (2001). Self-Referential Altruism in Aristotle’s Philosophy of Friendship, Aporia, vol. 11, no. 2, pp. 39-47.