مطالعۀ تطبیقی ـ انتقادی ادراک حسی و رویکرد تاریخی به آن از دیدگاه فلوطین و سهروردی
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
1 - دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران
کلید واژه: ادراک حسی, ابصار, فلوطین, سهروردی, نظریه انطباع, نظریه شعاع,
چکیده مقاله :
چگونگی شناخت عالم خارج و کیفیت مواجهه ادراکات حسی انسان با اشیاء بیرونی، آغاز مباحث فلسفی است. فلاسفۀ بزرگ معمولاً مباحث ادراک حسی انسان را ذیل مسئلة ابصار مورد بررسی قرار داده‌اند. پژوهش پیش رو به بررسی تطبیقی نظریات فلوطین و سهروردی در اینباره میپردازد و اثبات میکند که هر چند ایندو فیلسوف از حوزههای فلسفی جداگانهیی هستند و سهروردی نیز صرفاً به بخشی از آثار فلوطین، یعنی اثولوجیا دسترسی داشته، اما نظریات آنها در اینباره شباهت بسیاری به یکدیگر دارد. فلوطین و سهروردی هر دو از منتقدان جدی نظریات مطرح درباب ادراک حسی ـ‌یعنی انطباع صورتهای علمی در قوای ادراکی (نظریة ارسطو و پیروان او) و انعکاس شعاع نوری از قوای ادراکی حسی و تلاقی آن با شیء خارجی برای تحقق ادراک (نظریة برخی از فلاسفة پیشسقراطی و افلاطون)ـ هستند. ایندو اندیشمند معتقدند با حضور معلوم نزد عالم و نبود هیچ مانعی، شیء خارجی مورد ادراک انسان واقع میشود. در این هنگام، نفس انسانی اضافۀ اشراقی حضوری نسبت به مدرَک پیدا میکند و درنهایت، ابصار اتفاق میافتد. هر چند این نظریه ابداعی بوده و ممکن است برخی از مشکلات فلسفی مطرح شده درباب ابصار را حل کند، ولی انتقاداتی نیز به آن وارد است؛ ازجمله اینکه در مورد همة ادراکات حسی ـ‌مثلاً شنیدن صدایی از پشت دیوار یا استشمام بویی با وجود موانع و حجاب خارجی، دو بینی و...ـ کاربرد ندارد و نقض میگردد.
The quality of the knowledge of the world and Man’s encounter with external things through their sense perceptions marks the beginning of philosophical discussions. Great philosophers usually investigate such issues under the problem of vision. The present study comparatively examines the theories of Plotinus and Suhrawardī in this regard and demonstrates that, although these two philosophers belong to different philosophical schools, and although Suhrawardī had merely access to a part of Plotinus’ works, namely, Athulujiya, there are several similarities between their theories. Both of them harshly criticize the theories on sense perception, that is, the impression of scientific forms on perceptual faculties (the theory of Aristotle and his followers) and the reflection of light rays from the faculties of sense perception and their contact with the external object for perception to be realized (the theory of some pre-Socratic philosophers and Plato). Both Plotinus and Suhrawardī believe that the presence of the known before the knower and the lack of any obstacle between them results in Man’s perception of the external thing. At this time, the human soul attains an illuminative presential attribution of the perceived thing, which finally leads to the occurrence of vision. This theory is quite innovative and might be capable of solving certain philosophical problems regarding vision; however, there are some criticisms against it. For example, it cannot be applied to the hearing of sounds from behind a wall or smelling an odor in spite of some external barriers and, thus, is contradicted.
ابن¬سینا (1404ق) التعليقات، تصحیح عبدالرحمن بدوى، قم: دفتر تبلیغات اسلامي.
ابن¬سینا (1417ق) النفس من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامي.
ابن¬سینا (1418ق) الهیات من کتاب الشفاء، تصحیح حسن حسن¬زاده آملی، قم: مرکز نشر اسلامی.
احمد بن الهروى، محمدشريف نظام‌الدين (1363) انواريه؛ ترجمه و شرح حکمة¬¬ الاشراق سهروردى، تهران: امیرکبیر.
ارسطو (1369) درباره نفس، ترجمة علیمراد داودی، تهران: حکمت.
ارسطو (1385) مابعدالطبیعه، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
استیس، والتر ترنس (1386) تاریخ انتقادى فلسفه یونان، ترجمۀ یوسف شاقول، قم: دانشگاه مفید.
بریه، امیل (1374) تاریخ فلسفه، ترجمۀ علیمراد داودى، تهران: مرکز نشر دانشگاهى.
سبزواری، ملاهادی (1379) شرح المنظومه، تصحیح مسعود طالبی، قم: نشر ناب.
سهروردی، شهاب‌الدین یحیی (1375) مجموعه مصنفات شیخ¬ اشراق، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
شهرزورى، شمس‌الدين محمد (1372) شرح حكمة الاشراق، تصحیح حسين ضيائى تربتى، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقيقات فرهنگى.
شهرزورى، شمس‌الدين محمد (1383) رسائل الشجرة الالهية فى علوم الحقايق الربانية، تصحيح نجفقلى حبيبى، تهران: مؤسسة حكمت و فلسفه ايران.
شیرازی، قطب‌الدین (1383) شرح حکمة الاشراق، تصحیح مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طباطبائی، سیدمحمدحسین (1364) اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران: سپهر.
فارابی، ابونصر (1405ق) الجمع بین رأی الحکیمین، تحقیق نصری نادر، تهران: الزهرا.
فلوطین (1366) دوره آثار افلوطین، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
فلوطین (1413ق) اثولوجیا، تصحیح عبدالرحمان بدوی، قم: بیدار.
فلوطین (1997م) تاسوعات، ترجمة فريد جبر، بیروت: مكتبة ناشرون.
گمپرتس، تئودور (1375) متفکران یونانى، ترجمۀ محمدحسن لطفى، تهران: خوارزمى.
یاسپرس، کارل (1363) فلوطین، ترجمۀ محمدحسن لطفی، تهران: خوارزمی.
Cornford, F. M. (1979) Platos theos of Knowledge: The Teaetetus and the Sophist of Plato. Rutledge.
Emilsson, Eyjolfur Kjalar (1984) Plotinus on sense perception. Cambridge: Cambridge University Press.
Emilsson, Eyjolfur Kjalar (2017) Plotinus. Routledge.
Gal, Ota (2021) Plotinus on beauty. Brill: Boston.
Graeser, Andreas (1972) Plotinus and the Stoics: a Preliminary Study. Leiden: Brill.
Hendrix, John Shannon (2019) Language and Perception in Plotinus. Bristol: Roger Williams University.
O'Brien, Denis (2006) Cambridge Companions to Plotinus. Cambridge: Cambridge University Press.