روش نظام‌مند خواجه‌نصیرالدین طوسی در مواجهه با منتقدان فلسفة اسلامی
محورهای موضوعی : پیوند اندیشۀ فیلسوفان و مکاتب فلسفی با زمانه و شرایط اجتماعی و فکری
1 - استادیار پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، قم، ایران
کلید واژه: فلسفة اسلامي, منتقدان فلسفة اسلامي, نسبت فلسفه و دين, عقل فلسفي, متكلمان اسلامي, روش نظام‌مند, خواجه‌نصيرالدين طوسي,
چکیده مقاله :
خواجه‌نصیرالدین طوسی را میتوان در شمار برترین مدافعان فلسفۀ اسلامی در دوران غربت تفکر و فلسفه‌ورزی دانست. او با تلاشها و حمايتهاي علمي و فلسفي خود، مانع از خاموشی چراغ اين اندیشة اصيل شد. خواجه‌نصيرالدين براي دفاع از فلسفۀ اسلامي در برابر منتقدان آن، از روشي نظام‌مند بهره برده كه موجب تحول بنیادین در روند فلسفه و کلام اسلامی شد. پژوهش حاضر با استفاده از راهبردهاي توصیفی، تحلیلی و استدلالی و روشهای اسنادی، تحلیل منطقی و قیاسی، بدنبال تبیین نظام علمي‌ـ‌دفاعي خواجه‌نصير در مواجهه با منتقدان فلسفۀ اسلامی است. یافته¬های اين تحقیق نشان میدهند که شاخصه‌های روش نظام‌مند وی عبارتند از: تبيين عدم تعارض میان فلسفه و دین، گفتگو با ساير اندیشمندان، شرح فلسفة سینوی، نقد آراء مخالفـان و منتقـدان فلسفه، ترکیب فلسفة مشائـی و اشراقـی، نشان‌دادن کاربرد فلسفه با ارائة کلام فلسفی، رویکرد عقلی و بدون غرض‌ورزي در شرح و نقد، و رعایت اخلاق در نقد. نتایج پژوهش حاکی از آنست که عقل فلسفی و رويكرد عقلانی خواجه، اساس و محور اصلي نظام علمی‌ـ‌دفاعی اوست.
Khwājah Naṣīr al-Dīn Ṭūsī can be considered one of the most prominent advocates of Islamic philosophy during the period of eclipse of thought and philosophizing. He prevented the extinction of the light of this original school of thought drawing on his scientific and philosophical support and efforts. In order to defend Islamic philosophy against its critics, he used a systematic method that resulted in a fundamental transformation in the development of Islamic philosophy and kalām. While employing some descriptive, analytic, and ascriptive arguments and certain logical and deductive analytic methods, the present study aims to explain Ṭūsī’s scientific-defensive method in facing the critics of Islamic philosophy. The findings of this study indicate that the features of his systematic method include explaining the lack of conflict of interest between philosophy and religion, entering dialogs with other thinkers, explaining Ibn Sīnā’s philosophy, criticizing the views of opponents of philosophy, synthesizing Peripatetic and Illuminationst philosophies, revealing the functions of philosophy through presenting philosophical explanations, following a rational and unbiased approach in commenting and criticism, and observing the rules of ethics in criticism. Finally, the author concludes that Ṭūsī’s philosophical intellect and rational approach provide the basis and main axis for his scientific-defensive system.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1385) ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران: طرح نو.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1393) نصیرالدین طوسی؛ فیلسوف گفتگو، تهران: هرمس.
ابن¬رشد (1377) تفسیر مابعدالطبیعة، تهران: حکمت.
ابن¬سینا (1375) شرح الإشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغة.
ابن¬سینا (1400) رسائل ابن¬سینا، قم: بیدار.
ابن¬سینا (1405) الشفاء، المنطق، البرهان، بکوشش طه حسین باشا، قم: كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي.
ابن¬سینا (1958) الإشارات و التنبیهات مع شرح نصیرالدین الطوسی، تحقیق سلیمان دنیا، قاهره: دارالمعارف.
الأعسم، عبدالامیر (1980) الفیلسوف نصیرالدین الطوسی (مؤسس المنهج الفلسفی فی علم الکلام الاسلامی)، بیروت: دار الاندلس.
بغدادی، ابوالبرکات (1373) المعتبر فی الحکمة، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
حاجی خلیفه، مصطفی (1999) کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، مصطفی بن عبدالله، بیروت: دار الفکر.
حسن¬زاده آملی، حسن (1381) هزار و یک کلمه، قم: بوستان کتاب.
رازی، فخرالدین (1373) شرح عیون الحکمة، مقدمه و تحقیق محمد حجازی و احمدعلی سقا، تهران: موسسة الصادق.
رازی، فخرالدین (1404) شرح الفخر الرازی علی الاشارات (شرحی الاشارات)، قم: كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي.
رازی، فخرالدین (1411) المباحث المشرقیة فی علم الالهیات و الطبیعیات، قم: بیدار.
سهروردی، شهاب¬الدین (1383) حکمة ¬الاشراق با شرح قطب¬الدین شیرازی، تصحیح عبدالله نورانی و مهدی محقّق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سهروردی، شهاب¬الدین (1396) مجموعه مصنفات (المطارحات)، تصحیح هانری کربن، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
شهرستانی، محمد (1405) مصارعة الفلاسفة، در: طوسی، خواجه‌نصیرالدین، مصارع المصارع، تحقیق حسن معزي، قم: كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1335) فصول، رکن¬الدین محمد بن علی گرگانی استرآبادي، بکوشش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1341) رسالة فی الجبر و الاختیار فی کلمات المحققین، قم: بی‌نا.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1361) اساس الاقتباس، تصحیح مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1363) تصورات یا روضة التسلیم، تصحیح ایوانف، تهران: نشر جامی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1373) اوصاف الاشراف، مقدمه و تصحیح سید مهدی شمس¬الدین، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1374) آغاز و انجام، مقدمه، شرح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1375) شرح الإشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغة.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1383) اجوبة المسائل النصیریة، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1405الف) تلخیص المحصّل، بیروت: دار الاضواء.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1405ب) رسائل نصیرالدین طوسی، ضمن تلخیص المحصّل، بیروت: دار الاضواء.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1405ج) مصارع المصارع، تحقیق حسن معزي، قم: كتابخانة آيت‌الله مرعشي نجفي.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1408) تجرید المنطق، بیروت: موسسة الاعلمی للمطبوعات.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1425) تجرید الاعتقاد، ضمن کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح، مقدمه و تعلیق حسن حسن¬زاده آملی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
غزالی، ابوحامد (1382) تهافت الفلاسفة، تحقیق سلیمان دنیا، تهران: شمس تبریزی.
فنایی اشکوری، محمد (1394) درآمدی بر تاریخ فلسفۀ اسلامی، تهران: سمت و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
محمدزاده، رضا و احمد عبادی (شهریور 1392) «نقش خواجه نصیر‌طوسی در تعامل پارادایمهای سه‌گانه فلسفه اسلامی»، متافیزیک، دوره 5، ش 15، ص 32ـ17.
ملاصدرا (1410) االحكمة المتعاليه فی لاسفار الاربعة، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ملک¬زاده، بهنام و حسن یوسفیان (1395) «روش¬شناسي خواجه نصيرالدين طوسي در اثبات عقايد ديني»، معرفت کلامی، سال هفتم، بهار و تابستان، ش 1، ص 150ـ131.
نصر، سیدحسین؛ لیمن، الیور (1386) تاریخ فلسفۀ اسلامی، تهران: حکمت.
یزدان‌پناه، سیدیدالله؛ درگاهی، رضا (1391) «خواجه نصیرالدین طوسی و سطوح سه‌گانۀ کلامی، فلسفی و عرفانی در اندیشۀ او»، حکمت عرفانی، 1 (3)، ص 38ـ9.