تاریخچۀ شرح منظومه و تدریس آن در ایران و جهان
محورهای موضوعی : نسخه‌پژوهشی و مطالعات مربوط به میراث مکتوب فلسفه و علوم عقلی اسلامی
1 - استادیار پژوهشکده علوم اسلامی رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ایران
کلید واژه: حکیم سبزواری, شرح‌منظومه, ارجوزه, تاریخچه, مدرسان, عوامل ماندگاری,
چکیده مقاله :
بیش از دویست سال از تاریخ تألیف کتاب شرح منظومه، اثر برجستۀ فیلسوف مهم حکمت متعالیه، حاج ملاهادی سبزواری (1289ـ 1212ق) میگذرد. طی این دویست سال، این کتاب همواره یکی از مهمترین متون درسی حوزه‌های علمیه و مراکز فلسفی در ایران و جهان بوده و هست و هیچ اثری، چه با سبک و سیاق خود منظومه و چه با سبک و سیاقی دیگر، تا بحال نتوانسته جای آن را بگیرد. آنچه باعث شهرت و ماندگاری این کتاب شده، در درجۀ اول، شخصیت علمی و معنوی برجستۀ مؤلف آن است، و در درجۀ بعد، بیان مطالب در قالب نظم برای نخستین‌بار، جامعیت نسبت به همۀ مسائل، اشتمال بر آراء مختلف، نوآوری و ابتکار، ایجاز غیرمخل، تدریس مکرر توسط مؤلف، تصنیف حواشی و شروح متعدد بر آن، و وجود مدرسان برجسته در طی این دویست سال. در این مقاله ضمن پرداختن به جایگاه کتاب شرح منظومه در بین آثار مشابه، و امتیازات و علل ماندگاری آن در مراکز آموزشی، گزارشی از سرگذشت این کتاب و چگونگی تدریس آن در ایران و جهان ارائه شده و مدرسین برجستۀ آن را در ادوار مختلف و مراکز آموزشی متعدد را معرفی نموده‌ایم.
It is more than 200 years since the monumental book of Sharḥ al-manẓūmah was written by Mullā Hādī Sabziwārī, the prominent philosopher in the field of the Transcendent Philosophy. During these 200 years, this book has always functioned as one of the most important texts in various seminaries and philosophy centers in Iran and in the world, and no other work, whether in the style of Sharḥ al-manẓūmah itself or in another style, has ever been able to replace it. What has resulted in the fame and endurance of this book is, firstly, the supreme scientific and spiritual character of its writer and, secondly, its expression of content in the poetic style for the first time; its comprehensiveness in terms of various philosophical problems and views; its innovative style; its concise but precise nature; its frequent use as a textbook by its writer; the existence of various glosses and commentaries on this work, and its being used as a textbook by several prominent teachers over time. In this paper, while dealing with the place of Sharḥ al-manẓūmah among similar works and its advantages and reasons for longevity in academic centers, the authors have provided a report of the history of this book, the quality of its teaching in Iran and in the whole world, and introduced its distinguished teachers during different periods in different educational centers.
زندگینامۀ حضرت آیت الله العظمی علوی گرگانی (بی‌تا) قم: دفتر حضرت آیت‌الله علوی گرگانی.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1360) «مقدمه»، در الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (صدرالمتألهین)، مشهد: مرکز نشر دانشگاهی.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین (1376) رسائل حکیم سبزواری، تهران: اسوه.
آشتیانی، سیدجلال‌الدین؛ لاهیجی، محمدجعفر بن محمدصادق (۱۳۸۶) شرح رسالۀ المشاعر ملاصدرا، قم: بوستان کتاب.
احمدی طباطبایی، سیدمجید (1383) «شیخ محمود حلبی و مذهب تفکیک»، ضمیمۀ خردنامه همشهری، شمارۀ 22 و 23.
ادبی، محمدجواد (1389) «مقدمه» در در زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی شادروان استاد سیدمحمد مشکوة، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی انجمن.
اسراری، ولی الله (بی‌تا) رسالۀ اسراری (شرح حال حاج ملاهادی سبزواری)، بیجا.
امین، سید علینقی (1356) «حاج میرزا حسین علوی سبزواری»، مجله وحید، شمارۀ 213، ص33ـ30.
امین، سیدحسن (1387) «فاضل هاشمی، استاد فلسفه از زبان امین و شریعتی»، مجله حافظ، شمارۀ 58، ص20ـ19.
ایزدگشسب گلپایگانی، اسدالله (1345) شمس التواریخ، شرح احوال فقها و حکما و عرفا و شعرا و ادبا، اصفهان: نقش جهان.
بندرچی، محمدرضا (1368) «مقدمه»، در رجعت و معراج؛ بضمیمه هفت مقاله دیگر علامه رفیعی قزوینی، قزوین: طه.
پسندیده، محمود (1385) حوزه علمیۀ خراسان، مدارس علمیه مشهد، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
تهرانی، آقابزرگ (1408ق) الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان.
جبرئیلی، محمدصفر و دیگران (1397) نقش شیعه در پیدایش و گسترش دانش کلام اسلامی، قم: انتشارات امام علی‌بن ابی‌طالب(ع).
جلالی، غلامرضا (1374) «حکمت و فرزانگی (نگاهي به زندگاني مرحوم آقابزرگ حكيم)»، مجله نگاه حوزه، شمارۀ 3، ص13ـ10.
جلالی، غلامرضا و دیگران (1386) مشاهیر مدفون در حرم رضوی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
جواهر کلام، عبدالحسین(1382) تربت پاکان قم، شرح حال مدفونین در سرزمین قم، قم: انصاريان.
حائری یزدی، مهدی (1384) جستارهای فلسفی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین (1387) معادشناسی، قم: علامه‌طباطبایی.
حکیمی، محمدرضا (1377) مکتب تفکیک، تهران: نشر فرهنگ.
خامنه‌ای، سیدعلی (1365) گزارشى از سابقۀ تاريخى و اوضاع كنونى حوزه علميه مشهد، كنگرۀ جهانى حضرت رضا عليه‌السلام، آستان قدس رضوی.
خسروپناه، عبدالحسین و همکاران (1397) نقش شیعه در پیشرفت منطق و مکاتب حکمت اسلامی، قم: انتشارات امام علی‌بن ابی‌طالب (ع).
خلیلیان، حمید (1389) بوستان فضیلت، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
خمینی، روح الله (1378) صحیفۀ امام، تهران: مؤسسۀ تنظيم و نشر آثار امام خمينی(ره).
خمینی، روح الله (1381) تفسیر سورۀ حمد، تهران: مؤسسۀ تنظيم و نشر آثار امام خمينی(ره).
رحمانی ولوی، مهدی؛ جغتایی، منصور (1383) تاریخ علمای بلخ، مشهد بنیاد پژوهشهای اسلامی.
رحیمی، محمد (1395) در طریق معرفت: مروری بر زندگی و خاطرات آیت‌الله سیدرضی شیرازی، تهران: سورۀ مهر.
رضانژاد (نوشین)، غلامحسین (1371) حکیم سبزواری، زندگی‌ـ آثار‌ـ فلسفه، تهران: سنائی.
رفاعی، عبدالجبار (۱۴۱۳ق) «تطور الدرس الفلسفی فی النجف الاشرف»، موسوعة النجف الاشرف، جعفر دجیلی، بیروت: دارالاضواء.
سبحانی تبریزی، جعفر و دیگران (1424ق) معجم طبقات المتکلمین، قم: مؤسسة امام صادق علیه السلام.
سبزواری، هادی بن مهدی (1369) شرح‌منظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران: ناب.
سبزواری، هادی بن مهدی (بی‌تا/ الف) شرح اسماء الحسنی، بیجا.
سبزواری، هادی بن مهدی (بی‌تا/ ب) شرح‌منظومه، قم: مصطفوی.
شیرازی، محمدمعصوم (1339) طرائق الحقائق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: کتابخانه بارانی.
صدوقی‌سها، منوچهر (1359) تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
صدوقی‌سها، منوچهر (1360) «مقدمه» در اساس التوحید میرزا مهدی آشتیانی، تهران: مولی.
صدوقی‌سها، منوچهر (1381) تحریر ثانی تاریخ حکماء و عرفای متأخر، تهران: حکمت.
طالبیان شریف، حسن؛ عربشاهی، روح‌الله؛ عربشاهی، محمد (1394) احیاگر حوزۀ خراسان، تهران: آفاق.
طَرَب بن همای شیرازی اصفهانی، ابوالقاسم محمدنصیر (1342) دیوان طرب، با مقدمه و حواشی جلال‌الدین همایی، تهران: کتابفروشی فروغی.
غنی، قاسم (1367) یادداشتهای دکتر قاسم غنی، تهران: زوّار.
فاطمی موحد، حسن (1387) سينای فقاهت، قم: امير العلم.
قاسمی، رحیم (1393) «فیض نجف»، مقالات همایش بین‌المللی میراث مشترک ایران و عراق، قم: مجمع ذخائر اسلامی.
گروهی از نویسندگان (1385) مدرس صالح، نکوداشت نیم قرن تکاپوی علمی آیت الله سید میرزا حسن صالحی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
مالستانی، عزیزالله (1400) نامه اعمال، زندگینامه خودنوشت، کابل: بنیاد اندیشه.
محقق، مهدی (1386) «مقدمه»، در زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم حاج ملاهادی سبزواری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
محقق، مهدی (1387) «مقدمه»، در زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی مرحوم آیت‌الله حاج میرزا ابوالفضل نجم‌آبادی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
محقق، مهدی (1389) «مقدمه»، در زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی پروفسور ویلیام چیتیک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
مهدوی، مصلح‌الدین (1386) اعلام اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
نقدی، رضا (1381) «تنديس ساده زيستي؛ نگاهي به زندگاني فيلسوف وارسته آقاشيخ هادي كدكني»، نگاه حوزه، شماره 81ـ80، ص143ـ140.