تأثیر آراء ابن‌سینا و فخر رازی بر نظریه ملاصدرا در مسئله تجرد نفس
محورهای موضوعی : ریشه‌شناسی مکاتب و آراء فلسفی در ادوار قدیم و جدید
1 - استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
کلید واژه: نفس ناطقه, تجرد نفس, تجرد خیالی, تجرد عقلی, تجرد فوق عقلی.,
چکیده مقاله :
موضوع تجرد نفس همواره یکی از مباحث مهم علم النفس در فلسفه اسلامی بوده و نظریات مختلفی در اینباره ارائه شده است. در این میان صدرالدین شیرازی بیشترین بحث را در این زمینه داشته و مدعی نوآوری در تجرد خیالی نفس است. نگارنده برآنست تا با بررسی آراء ابن‌سینا و فخر رازی، به نقد دیدگاه ملاصدرا بپردازد. اگرچه ملاصدرا مدعی است که پیش از او کسی این نظریه را ارائه نکرده، اما با مطالعۀ آثار ابن‌سینا و فخر رازی میتوان دریافت که این نظریه سابقه‌دارتر از آن چیزی است که ملاصدرا میگوید. کلام ابن‌سینا در اثبات تجرد نفس بسیار روشن است، اما در مسئله تجرد خیالی نفس با تردید همراه است. ابن‌سینا و ملاصدرا دو دلیل متفاوت برای اثبات غیرمادی بودن اقامه کرده‌اند، اما ملاصدرا افزون بر این، تجرد خیالی و فوق عقلی نفس را نیز اثبات کرده است. او برخی دلایل ابن‌سینا درباره غیرمادی بودن نفس را رد کرده است. مقاله حاضر به نقد این رویکرد و نگرش ملاصدرا میپردازد.
The immateriality of the soul has always been one of the important psychological discussions in Islamic philosophy and given rise to various related theories. Mullā Ṣadrā has discussed the problem more than any other philosopher and claims to have some innovative views regarding the imaginal immateriality of the soul. Here, the author intends to criticize Mullā Ṣadrā’s view based on a study of the views of Ibn Sīnā and Fakhr al-Dīn Rāzī. Mullā Ṣadrā claims that he is the first to have provided a theory on the immateriality of the soul; however, a study of the works of Ibn Sīnā and Fakhr al-Dīn Rāzī reveals that this theory has indeed a longer history than what Mullā Ṣadrā attests. Ibn Sīnā’s words on the demonstration of the immateriality of the soul are quite clear; nevertheless, they raise some doubt concerning the imaginal immateriality of the soul. Ibn Sīnā and Mullā Ṣadrā adduce two different reasons to prove this immateriality. However, Mullā Ṣadrā has also demonstrated imaginal and super rational immateriality of the soul and rejected some of Ibn Sīnā’s reasons about the immateriality of the soul. The present paper criticizes Mullā Ṣadrā’s view and approach in this regard.
1-ابن سینا، حسین بن عبدالله، احوال النفس الناطقه،حققه و قدم له الدکتور راحمه فؤاد الاهوانی، 1371.
2-...، الشفاء الهیات(1)، راجعه قدم له الدکتور ابراهیم مدکور، انتشارات ذوی القربی، چاپ اول، 1430.
3-...، معراج نامه، به انضمام تحریر آن از شمس الدین ابراهیمابرقوی،مقدمه،تصحیح و تعلیق نجیب مایل هروی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1362.
4-...، الاشارات و التنبیهات،قم، نشر البلاغه، 1375.
5-...، الاشارات و التنبیهات، با شرح نصیرالدین طوسی، حیدر آباد، 1403 .
6-...، المباحثات،تحقیق و تعلیقه محسن بیدارفر، قم، انتشارات بیدار، 1371.
7-...، النفس من کتاب الشفاء، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375.
8-ابراهمی دینانی، غلامحسین، شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی، انتشارات حکمت، 1376.
9-ارسطو ، درباره نفس،با تعلیقات تریکو، چاپ سوم، ترجمه علیمراد داودی، تهران، انتشارات حکمت، 1369.
10-...، کتاب نفس، ترجمه: علیمراد داودی، تهران، انتشارات حکمت.، 1369
11-ایزوتــسو، توشــیهیکــو، بنیــاد حکمــت سبزواری یا تحلیلی تـازه از فلـسفه حـاج مـلا هادی سبزواری، ترجمـه جـلال الـدین مجتبـوی، تهران، دانشگاه تهران، 1379.
12-تهانوي، محمدعلي، کشافاصطلاحاتالفنونوالعلوم، بيروت، مكتبه لبنان، 1996.
13-حسامی فر، عبدالرزاق، «ادله غزالی و رازی در رد و اثبات تجرد نفس»، مقالات و بررسیها، شماره 76، پاییز و زمستان، 1383.
14- حسن زاده آملی،حسن، اتحاد عاقل به معقول، قم، بوستان کتاب، 1386.
15- ...، الحجج البالغه علی تجرد النفس الناطقه، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، 1387.
16-...، سرح العیون فی شرح العیون،قم، نشر بوستان کتاب، 1387.
17-...، عیون مسائل النفس، تهران، امیر کبیر، 1371.
18-رازی، فخر، المباحث المشرقیه، انتشارات ذوی القربی، 1378.
19-سبحانی فر، قاسم، «تجرد خیال در فلسفه اسلامی»، مقالات و بررسیها، دفتر 69، تابستان، 1380.
20-سهروردی، شهاب الدین، مجموعه مصنفات، انتشارات انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران، 1379.
21-شیرازی،صدرالدین محمد، اسفار اربعه، تهران، نشر دار المعارف الاسلامیه، 1378.
22-...، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت، 1383.
23-...، المبداء و المعاد، قم، بوستان کتاب، چاپ چهام، 1387.
24-...، مفاتیح الغیب، با ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولوی، 1371.
25-شیرازی، قطب الدین، شرح حکمه الاشراق، به انضمام تعلیقات صدرالمتألهین، تحقیق: سید محمد موسوی، با مقدمه دکتر سید حسین نصر، انتشارات حکمت، 1388.
26-صابری نجف آبادی، ملیحه، «عالم مثال و تجرد مثال»، خردنامه صدرا، شماره 19، بهار 1379.
27-صیدی، محمود، موسوی، محمد، «بررسی و نقد دیدگاه ابن سینا در مورد خیال متصل و منفصل»، پژوهش های هستی شناختی، سال پنجم، شماره 9، بهار و تابستان، 1395.
28- طاهری،اسحاق، نفس و قوای آن از منظر ارسطو، ابن سینا و صدرالدین شیرازی، قم، انتشارات بوستان کتاب، 1388.
29-عامری، وحیده، «بررسی تحلیلی مسأله تجرد نفس نزد سه فیلسوف بزرگ مسلمان (ابن سینا، شیخ اشراق، ملاصدرا) »، حکمت سینوی، شماره 28 و29، بهار و تابستان، 1384
30-قوام صفری، نظریه صورت در فلسفه ارسطو، تهران، حکمت، 1382.
31-کرمانی، علیرضا، «اصول صدرایی در معاد جسمانی»، نقد و نظر، دوره 16، شماره 63، پاییز 1390.
32-کاکایی، قاسم، بی تعب، نجمه، «بررسی تجرد نفس از دیدگاه ابن سینا و ملاصدرا»، اندیشه دینی دانشگاه شیراز، دوره 12، شماره3 ، پیاپی244، پاییز، 1391.
33- محمدیانی، داود، وجودشناسی تطبیقی هیدگر و ملاصدرا، قم، ناشر:مولف با همکاری موسسه بوستان کتاب،چاپ اول، 1388.
34-مرادی، حسن، اکبریان، رضا، «تجرد خیال و لوازم فلسفی و کلامی آن»، فلسفه و کلام اسلامی آینه معرفت، دانشگاه شهید بهشتی، تابستان، 1387.
35-مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار،موسسه بیروت لبنان، 1404.
36- مصباح يزدي، محمدتقي، شرح جلد هشتم الاسفارالاربعة، نگارش محمد سعيدي مهر، قم، مؤسسه ي آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1375.
37-مؤمنی، مصطفی، «براهین تجرد نفس از دیدگاه ملاصدرا»، پژوهش های اعتقادی کلامی(علوم اسلامی)، دوره 5، شماره 18،تابستان، 1389.
38-یزدانی، عباس، «مقایسه دیدگاه ابن سینا و ملاصدرادر مورد تجرد خیال و ارتباط آن با معاد جسمانی»، الهیات تطبیقی، سال دوم، شماره پنجم ، بهار و تابستان، 1390.